शब्दसखा : सावर्

एखाद्या शब्दाचा चुकीचा उच्चार कानी पडला की दाताखाली खडा आल्यासारखे वाटते किंवा तोंड आंबट तरी झाल्यासारखे वाटते. खट्टा-मीठा दोन्ही आयुष्यातले महत्त्वाचे पलू असले तरी गोड संत्र्यांच्या फोडीत एखादी आंबट फोड आल्यावर जसा विरस होतो तसंच उच्चारांचंही असतं. मात्र काही उच्चार मुद्दलातच माहीत नसतात. त्यामुळे अनेक वष्रे उच्चार चुकीचाच होत राहिला तरी कोणाच्याही ध्यानी येत नाही. कारण एकच.. दोन्ही बाजूला खडखडाट असतो.

‘सावर्’ म्हणजे नेमक्या कोणत्या शब्दाचा उच्चार आहे हे ध्यानात यायला उशीर लागतो तो यामुळेच. Sour या इंग्रजी शब्दाचा हा नेमका उच्चार आहे. जे सामान्यपणे आपण सोर, सोअर, सार, सॉर असा करतो. हॉटेलमध्ये गेल्यावर हॉट अ‍ॅण्ड सोर किंवा सॉर सूप आपण मागवतो. हॉट अ‍ॅण्ड सोर चिकनची चवही चाखतो. याच sour चा इंग्रजी उच्चार ‘सावर्’ असा आहे. आपल्या मराठीत ‘सावर रे’ सारखा हा ‘सावर्’ मात्र खचितच नाही. आंबट या अर्थी इंग्रजीत वापरल्या जाणाऱ्या या ‘सावर्’ मधल्या उच्चारात र चा उच्चार अगदी निसटता आहे. आंबट गोड पदार्थातला आंबटपणा जसा अगदी नावापुरता, चवीपुरता असावा लागतो, अगदी तसा.

मूळ डच zuur आणि जर्मन sauer मधून हा शब्द इंग्रजीत आला आणि इथेच रुजला. आपल्या ज्ञानाच्या परिघात हा शब्द लहानपणी शाळेत समानार्थी विरुद्धार्थी लिहितानाच आला होता, पण अर्थापलीकडे उच्चार तपासून बघायची गरज फारशी जाणवली नाही. आपलं हॉटेिलग वाढलं तसतसे नवनवे Hot & Sour पदार्थ यादीत येऊ लागले आणि वेगवेगळे उच्चार ऐकताना नेमका उच्चार कोणता बरं, असा प्रश्न पडू लागला. आपल्या वाचक प्राजक्ता कदम यांनाही ही शंका जाणवली आणि ती त्यांनी ‘शब्दसखा’मध्ये उपस्थित केली. त्यातूनच हा आंबट गोड लेखनप्रपंच झाला.

आपल्या मराठी भाषेप्रमाणेच या Sour ला फक्त चवीपुरतं मर्यादित न ठेवता इंग्रजी भाषिकांनी त्याला चवीच्या भाषिक व्यवहारातही आणलं आहे. आपल्याकडच्या कोल्हय़ाला द्राक्षे आंबट याप्रमाणं इंग्रजीतही Sour grapes आहेतच. He said he didnlt want job anyway but thatls just sour grapes. असा शब्दप्रयोग इंग्रजीतही होतो. त्याचप्रमाणे go or turn sour असाही भाषिक प्रयोग केला जातो. जसं की, Their relationship soon went sour.

एकूण काय तर या ‘सावर्’ च्या भाषिक उपयोजनात अर्थ तर माहीतच आहे. फक्त सोर, सॉर वा सारकडून ‘सावर्’पर्यंतचा प्रवास आपल्याला करायचा आहे. ou  चा ‘व’ का झाला? अशा चिंतेत पडणं निर्थक आहे. कारण इंग्रजी भाषा मावशीचा मूड असा मध्ये मध्ये विनाकारण बदलून वेगळाच उच्चार तयार होतो, हे आपल्याला एव्हाना कळून चुकलंय. त्यामुळे ‘सावर्’ चेहरा न करता हा उच्चार पचनी पाडून घेणे उत्तम !
रश्मी वारंग – viva.loksatta@gmail.com