स्त्री आरोग्य : गर्भाशयाचं ऑपरेशन कसं करावं?

काही प्रसंगात गर्भाशयाचं ऑपरेशन करण्याचा निर्णय घेतला गेलाच तर ते कोणत्या पद्धतीनं केलेलं चांगलं असतं? टाक्याचं (शस्त्रक्रिया करून) की बिनटाक्याचं (Laparoscopic Hysterectomy)? हा प्रश्न स्त्रियांकडून आणि नातेवाईकांकडून आजकाल हमखास विचारला जातो.

हा संभ्रम दूर व्हावा यासाठी काही गोष्टी समजून घ्याव्या लागतील. अलीकडच्या काळात दोन गोष्टी झाल्या आहेत. एक म्हणजे विविध कारणांमुळे गर्भाशयाचं ऑपरेशन करण्याचं प्रमाण पूर्वीपेक्षा वाढलंय आणि दुसरं म्हणजे वैद्यकीय क्षेत्राशी संबंधित तंत्रज्ञान खूप विकसित झालंय. दुर्बिणीने गर्भाशयाचं ऑपरेशन करण्याचं कौशल्य अवगत होणं हा त्या तंत्रज्ञानाचा एक अविष्कार आहे.

गर्भाशयाचं ऑपरेशन प्रामुख्याने तीन पद्धतीने केलं जातं. पोटावर आडवा छेद घेऊन पोट उघडणं, गर्भाशय काढण्याचं ऑपरेशन करणं, टाके देऊन पोट बंद करणं, ही पहिली पद्धत. यालाच बोली भाषेत टाक्याचं ऑपरेशन म्हटलं जातं. दुसरी पद्धत म्हणजे बिनटाक्याचं ऑपरेशन किंवा दुर्बिणीने (Laparoscopic Hysterectomy) केलं जाणारं ऑपरेशन. नाभीच्या काही मिलीमीटर खाली एक छोटासा आडवा छेद घेऊन दुर्बीण पोटाच्या आत सरकवली जाते. पोटाच्या खालच्या भागात उजवीकडे आणि डावीकडे काही मिलिमीटरचे छेद घेऊन ऑपरेशनसाठी लागणारी उपकरणं पोटात सरकवून गर्भाशयाचं ऑपरेशन केलं जातं. ऑपरेशनची संपूर्ण प्रक्रियेचं थेट प्रक्षेपण (Live Telecast) ती स्त्री आणि तिच्या नातेवाईकांस ‘मॉनिटर’ वर दिसण्याची सोय असते. गर्भाशयाचं ऑपरेशन करण्याची तिसरी प्रचलित पद्धत म्हणजे, योनीमार्गातून केलं जाणारं ऑपरेशन. यालाच बोली भाषेत, गर्भाशयाचं ‘खालून’ केलं जाणारं ऑपरेशन असं म्हटलं जातं. या पद्धतीत पोट उघडण्याची गरज नसते. योनिमार्गातूनच गर्भाशयापर्यंत पोचून ते ऑपरेशन केलं जातं. एका अर्थाने हे देखील बिनटाक्याचं ऑपरेशन आहे, असं म्हणायला हरकत नाही.

आणखी वाचा- लग्नाच्या चार दिवसांआधी घरातून पळून गेलेल्या तीन सख्ख्या बहिणींची गोष्ट, ‘या’ कारणाने उचललं पाऊल

योनीमार्गातून गर्भाशय काढण्याचं ऑपरेशन सहसा ‘अंग बाहेर’ आलेल्या म्हणजे गर्भाशय ‘खाली’ सरकलेल्या रुग्णांमधे केलं जात असे. पण आता गर्भाशय ‘खाली’न सरकलेल्या अवस्थेत देखील योनीमार्गातून गर्भाशय काढण्याचं ऑपरेशन करण्याचं कौशल्य अवगत केलेले प्रशिक्षित गायनॉकॉलॉजिस्ट उपलब्ध आहेत. या तिन्ही पद्धतीत सर्वात चांगली पद्धत कोणती या प्रश्नाचं अमुक एक चांगली आणि बाकीच्या दोन चांगल्या नाहीत अशा पद्धतीनं देता येत नाही. तिन्ही पद्धतीचं आपलं एक स्थान आहे. कोणत्या कारणासाठी गर्भाशयाचं ऑपरेशन केलं जाणार आहे, ऑपरेशन करणाऱ्या डॉक्टरकडे कोणत्या पद्धतीनं ऑपरेशन करण्याचं कौशल्य अवगत आहे यावरून पद्धत ठरत असते. जिचं गर्भाशय काढायचं आहे तिची पसंती हा मुद्दा देखील विचारात घेतला जातो.

रेग्युलर ऑपरेशन केल्यानंतर हॉस्पिटलमध्ये किमान चार ते पाच दिवस राहावं लागतं. पूर्वी सात दिवस राहायला लागत असे. सातव्या दिवशी टाके काढून मग घरी जायला मिळत असे. आजकाल विरघळणारे टाके दिले जातात, त्यामुळे टाक्याचं ऑपरेशन झालं तरी, ‘सातव्या दिवशी टाके काढणे’ हा प्रकार राहिला नाही. चौथ्या किंवा पाचव्या दिवशी डिस्चार्ज मिळतो. टाक्याचं ऑपरेशन पूर्वी नाभीच्या खाली उभा छेद घेऊन केलं जात असे, त्यामुळे दिलेल्या टाक्यांचं व्रण पोटावर नेहमीसाठी राहायचं. ऑपरेशननंतरचं व्रण स्त्रियांना सौंदर्याच्या दृष्टीने नको असलेली बाब असायची. पण आजकाल ऑपरेशन जरी टाक्यांचं झालं तरी व्रण दिसत नाही कारण ऑपरेशनचा छेद ओटीपोटाच्या अगदी खालच्या भागात, आडव्या पद्धतीनं घेतला जातो. आडव्या छेदामुळे तयार झालेला व्रण अंतर्वस्त्रामध्ये लपून जात असल्यामुळे सौंदर्याच्या दृष्टीने देखील त्याचा स्वीकार व्हावा अशी परिस्थती आहे. दुर्बिणीने किंवा बिनटाक्याच्या ऑपरेशनला वैद्यकीय परिभाषेत minimal invasive शस्त्रक्रिया असं म्हणतात. या पद्धतीने ऑपरेशन करत असताना पोटातील कोणत्याही अवयवाचा बाहेरच्या जगाशी संपर्क येत नाही किंवा अतिशय कमी संपर्क येतो, असं म्हणायला हरकत नाही. दुर्बिणीने ऑपरेशन केल्यानंतर सहसा २४ तासात हॉस्पिटलमधून डिस्चार्ज मिळतो. दुर्बिणीने केल्या जाणाऱ्या ऑपरेशनचा खर्च टाक्याच्या ऑपरेशनच्या तुलनेत जास्त येतो. टाक्याच्या ऑपरेशनला खर्च कमी, पण जास्त दिवस हॉस्पिटलमध्ये राहावं लागतं, बिनटाक्याच्या ऑपरेशनचा खर्च जास्त, पण एक किंवा दोन दिवसात घरी जाता येतं. योनीमार्गातून किंवा ‘खालून’ ऑपरेशन केल्यानंतर दोन ते तीन दिवसात हॉस्पिटलमधून सुट्टी होऊ शकते.

आणखी वाचा-पद्मश्री विजेत्या आहेत ईशा अंबानीच्या सासूबाई, करिअर अन् घर सांभाळून यश मिळवणाऱ्या स्वाती पिरामल यांच्याबद्दल जाणून घ्या

समजा एखाद्या व्यक्तीला नागपूरहून मुंबईला जायचं आहे. ती व्यक्ती मुंबईला, ट्रेनने, बसने, विमानाने किंवा स्वतःची कार घेऊन जाऊ शकते. मुंबईला पोचणं महत्वाचं. तसंच हे आहे. गर्भाशयाचं ऑपरेशन करायची गरज आहे किंवा नाही हा निर्णय घेणं जास्त महत्वाचं, एकदा ते ठरल्यानंतर ते कोणत्या पद्धतीने करायचं याची निवड, त्या स्त्रीची शारीरिक, मानसिक, आर्थिक, कौटुंबिक परिस्थिती आणि डॉक्टरच्या कौशल्यावर अवलंबून असते.

( लेखक एम. डी. (स्त्रीरोग आणि प्रसूतिशास्त्र) तसेच पीएच.डी. (समाजशास्त्र) आणि एम एस (काउन्सेलिंग आणि सायकोथेरपी) आहेत.

atnurkarkishore@gmail.com