भारतीय भांडवली बाजार परकीय पोर्टफोलिओ गुंतवणूकदारांसाठी सट्टेबाजीचेही आकर्षक केंद्र बनला आहे. भारत आज जागतिक इक्विटी ऑप्शन्स व्यवहारांपैकी ९९ टक्के व्यवहारांचा केंद्रबिंदू ठरतो, हे चित्र बाजारातील तरलता आणि जोखीम दोन्ही अधोरेखित करते. १९ कोटींपेक्षा अधिक डीमॅट खात्यांद्वारे छोट्या गुंतवणूकदारांची व्यापक उपस्थिती असलेला भारतीय बाजार; विदेशी संस्थात्मक गुंतवणूकदार (एफआयआय), हेज फंड आणि अल्गोरिदमिक ट्रेडर्ससाठी तिमाही ‘बोनस’ आणि ‘अल्फा’ कमवण्यासाठीही एक आकर्षण ठरत आहे.
परदेशी गुंतवणूकदारांसाठी भारताची तुलनेने कमकुवत नियामक चौकट ही या आकर्षणाला अधिक गंभीर बनवते. या सोबतच को-लोकेशन सुविधांचा उदय, हलकी नियमबद्धता असलेली प्रॉप ट्रेडिंग डेस्क्स आणि रिअल-टाइम निरीक्षणातील त्रुटी यामुळे बाजार आकर्षकतेबरोबरच अधिकच असुरक्षित होतो.
फ्युचर्स आणि ऑप्शन्स (एफ ॲण्ड ओ) मंच तसेच ‘टेलिग्राम आणि व्हॉट्स ॲप’वरून मिळणाऱ्या ‘फ्री टिप्स’ आणि ‘इन्फ्लुएन्सर्स’च्या सुरस कथांनी आकर्षित होणारे आपले उत्साही परंतु या खेळात अनभिज्ञ असलेले भारतीय किरकोळ गुंतवणूकदार, आपसूकच बऱ्याचदा या मोठ्या संस्थात्मक खेळाडूंचे लिंबू-टिंबू ‘काउंटर पार्टी’ ठरतात. भांडवली बाजार नियामक ‘सेबी’कडून अलीकडेच जेन स्ट्रीट या संस्थेविरुद्ध करण्यात आलेली कारवाई हे या प्रकाराचे उदाहरण आहे.
बाजारातील खेळाची त्यांची रणनीती अशी आहे
- बाजार उघडताच निर्देशांक कृत्रिमरीत्या वाढवणे, ऑप्शन रायटर्सना अडचणीत आणणे आणि दिवसाअखेरीस दिशा बदलून फायदा घेणे.
- नकारात्मक अहवाल जाहीर करून, प्रसारमाध्यमांद्वारे त्याचा प्रचार करणे. या दरम्यान ‘ऑफशोर स्वॅप्स’द्वारे ‘शॉर्ट पोझिशन्स’ घेतल्या जातात आणि परिणामी विक्री वाढून (केवळ) त्यांना फायदा होतो.
- ‘लेटन्सी’ शोषण: ॲार्डर रद्द करणे व पुन्हा टाकणे इतक्या जलद गतीने होते की, ‘रिटेल सिस्टिम’ला तो विदा वेळेत दिसतच नाही. परिणामी, रिटेल गुंतवणूकदारांना अनिष्ट किमतीवर व्यवहार करावा लागतो.
- अपारदर्शक मालकी: संबंधित ‘एफपीआय’मध्ये पोझिशन बदलून खरी मालकी झाकली जाते, त्यामुळे बाजारात कोण ‘खरे’ नियंत्रण ठेवतो हे समजणे अवघड होते.
छोट्या गुंतवणूकदारांसाठी सप्तपदी
डेरिव्हेटिव्ह सावधगिरीने हाताळा : एफअँडओ हा ‘झिरो सम गेम’ आहे – एखाद्याला जिंकण्यासाठी, एखाद्याला हरावेच लागते. ‘एफअँड ओ एक्सपोजर’ तुमच्या पोर्टफोलिओच्या १० टक्क्यांपेक्षा कमी ठेवा – किंवा जोपर्यंत तुम्ही ‘पेऑफ’ आणि मार्जिन याचे गणित पूर्णपणे समजून घेत नाही तोपर्यंत शून्य ठेवा.
गुंतवणूक करा, सट्टा खेळू नका : वेगाचा (गैर) फायदा घेणाऱ्या बड्या धेंडांशी तुम्ही स्पर्धा करू शकत नाही.
प्रतिष्ठित ब्रोकर निवडा
मजबूत ‘नेटवर्थ’ आणि सिद्ध प्रामाणिकपणा असलेल्या सेबी-नोंदणीकृत संस्था निवडा. चमकदार नवीन युगातील ब्रोकर लपलेली गुंतागुंत बाळगू शकतात.
सतर्क राहण्यासाठी अलर्ट चालू करा : डिपॉझिटरी एसएमएस/ईमेल तुम्हाला काही मिनिटांतच नव्हे तर काही महिन्यांतले अनधिकृत व्यवहार शोधू देतो.
अति अस्थिरतेपासून दूर राहा : ‘एक्सपायरी’ अर्थात मुदत समाप्तीच्या दिवशी पहिल्या १५ मिनिटांत जर व्यवहाराचा मोठा पट दिसला किंवा निर्देशांक विचित्र चढ-उतार करत असला, तर सावधगिरी बाळगा – खूप खात्री नसल्यास व्यवहार करू नका.
‘व्हायरल’ माहितीची शहानिशा करा: समाजमाध्यमांवरील आलेली माहिती तपासून पाहा. कंपनीचे निवेदन, कॉर्पोरेट फाइलिंग वाचल्याशिवाय कोणताही निर्णय घेऊ नका.
तक्रारी लवकर नोंदवा: ‘सेबी’च्या स्कोअर्स पोर्टलवर लगेचच तक्रार दाखल करा.
प्रणालीत अजूनही आवश्यक असलेल्या सुधारणा : ‘सेबी’ने ‘एफपीआय’ मालकीबाबत ‘लुक-थ्रू’ नियमांची कठोर अंमलबजावणी करणे अत्यावश्यक आहे. तसेच, एक्सपायरी दिवशी होणाऱ्या संशयास्पद हालचाली आणि किंमत-खरेदीमधील विसंगती ओळखण्यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेवर आधारित निरीक्षण प्रणाली आवश्यक आहे.
भारताने परदेशी बाजार नियामकांशी सहकार्य करताना सामंजस्य करार अधिक बळकट करणे आवश्यक आहे. तसेच, गुंतवणुकीच्या उपयुक्ततेचे नियम काटेकोरपणे पाळले जावेत.
निष्कर्ष: तुमचे स्वतःचे वर्तनच सर्वोत्तम संरक्षण
भारतीय शेअर बाजारात अमर्याद वाढीच्या संधी आहेत. परंतु हेच वातावरण अत्यंत वेगवान प्रणाली आणि भांडवलशक्ती असलेल्या जागतिक खेळाडूंनाही आकर्षित करते. त्यामुळे खरा बचाव म्हणजे तुमचे शिस्तबद्ध वर्तन आहे.
लक्षात ठेवाः माहिती ही भांडवलाहूनही ताकदवान ‘कंपाउंडर’ आहे.
संयम बाळगाः धैर्यवान गुंतवणूकदारच शेवटी खऱ्या अर्थाने श्रीमंत ठरतात.
