अर्थव्यवस्थेच्या विकासाचा विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या विकासाशी जवळून संबंध असल्याने ‘विज्ञान-तंत्रज्ञान’ हा घटक अर्थशास्त्राशी संबंधित एमपीएससीच्या मुख्य परीक्षेच्या पेपर ४ मध्ये समाविष्ट करण्यात आला आहे. या घटकाची तयारी कशी करावी, याविषयी.. अर्थव्यवस्थेचा विकास हा बव्हंशी विज्ञान व तंत्रज्ञानाच्या विकासावर अवलंबून असतो. उमेदवारांनी पूर्व परीक्षेसाठी ‘सामान्य विज्ञान’ समजून घ्यायला हवे. मुख्य परीक्षेसाठी सामान्य विज्ञान विषयाचे उपयोजन म्हणजेच तंत्रज्ञान हे वेगवेगळ्या ‘आíथक’ बाबींशी संबंध जोडून अभ्यासायला हवे अशी आयोगाची अपेक्षा आहे. मुख्य परीक्षेचा अभ्यासक्रम पाहिल्यानंतर लक्षात येते की, तंत्रज्ञान व त्याचा मानवी कल्याणासाठी उपयोग या अनुषंगाने सर्व घटक अभ्यासणे आयोगाला अभिप्रेत आहे. या घटकाचा पद्धतशीर अभ्यास कशा प्रकारे करायचा ते पाहू या. ऊर्जा या घटकातील ऊर्जा साधने व त्यांचे प्रकार, स्वरूप, ऊर्जा निर्मिती या घटकांमधील वैज्ञानिक संकल्पना व्यवस्थित समजावून घेणे आवश्यक आहे. ऊर्जा निर्मितीमध्ये उपयोगात आणल्या जाणाऱ्या साधनांमागची तत्त्वे, प्रक्रिया तसेच तंत्रज्ञानाची मूलभूत माहिती करून घ्यायला हवी. ऊर्जेची गरज, वेगवेगळ्या क्षेत्रांतील वापर, मागणी, ऊर्जा निर्मिती, पुरवठा इत्यादी आकडेवारी (टक्केवारी) देशस्तरीय व राज्यस्तरीय आíथक पाहणी अहवालातून अभ्यासायला हवी. याबाबतच्या देशस्तरीय आकडेवारीमध्ये महाराष्ट्राचे असलेले स्थान माहीत असणे आवश्यक आहे. ऊर्जा निर्मिती, मागणी, वापर व पुरवठा इत्यादींबाबत महाराष्ट्राचा इतर राज्यांच्या तुलनेत असलेला क्रमांक माहीत करून घ्यावा. ऊर्जा निर्मिती प्रकल्पांचे प्रकार व त्यांचा ऊर्जा निर्मितीमधील वाटा समजून घ्यायला हवा. ऊर्जा निर्मितीसाठीच्या विविध योजनांचा अभ्यास तक्तयामध्ये करता येईल. वेगवेगळ्या योजनांबाबत त्यांची उद्दिष्टे, त्यासाठी विहित कार्यपद्धती, खर्चाचे वितरण, अंमलबजावणी यंत्रणा, यशापयश अशा मुद्दय़ांवर आधारित तक्ता तयार करून अभ्यास करावा. याबाबत संबंधित महत्त्वाच्या संस्था, व्यक्ती, राजकीय पलू इत्यादींचा आढावा घेणे आवश्यक आहे. भारत व महाराष्ट्राचा आíथक पाहणी अहवाल व इंडिया ईयर बुक या स्रोतांमधून आपली माहिती अद्ययावत करायला हवी. संगणक व माहिती तंत्रज्ञान संगणक कार्यपद्धती, नेटवìकग, वेब तंत्रज्ञान या बाबींचा अभ्यास मूलभूत आणि उपयोजित संकल्पनांच्या आधारे करायला हवा. सायबर कायद्याचा अभ्यास पेपर- २ मधील विधी घटकामध्ये पूर्ण होईल. माहिती-तंत्रज्ञान उद्योगाचे आíथक महत्त्व वेगवेगळ्या पलूंच्या आधारे अभ्यासायला हवे. रोजगार निर्मिती, आयात-निर्यात, परकीय गुंतवणूक व ॅऊढ मधील या उद्योगाचा वाटा नेमका किती आहे हे आíथक पाहणी अहवालातून अभ्यासायला हवे. माहिती तंत्रज्ञान उद्योगातील समस्यांचे स्वरूप, कारणे, उपाय या बाबींचा अभ्यास इंडिया ईयर बुक व दैनंदिन घडामोडी यांद्वारे करावा. माहिती-तंत्रज्ञान क्षेत्रासंबंधित शासकीय धोरणे व विविध शासकीय उपक्रमांचा अभ्यास हा त्यांचे उद्दिष्ट, स्वरूप, अंमलबजावणी, खर्चाची विभागणी इत्यादी मुद्दय़ांच्या अनुषंगाने करायला हवा. अवकाश तंत्रज्ञान या घटकाचे कालानुक्रमांवर आधारित तक्ते अनेक संदर्भ साहित्यात सापडतात. या तक्त्यामध्ये उपक्रमाची ठळक वैशिष्टय़े, उपयोजन व आनुषंगिक माहिती हे तीन मुद्दे समाविष्ट केल्यास विविध कृत्रिम उपग्रह, अवकाशयाने, क्षेपणास्त्रे व विविध अवकाश प्रकल्प याविषयी अभ्यास होऊ शकेल. यातून या तंत्रज्ञानाचा विकास कसा झाला हे तुलनात्मकदृष्टय़ा अभ्यासता येईल. कृत्रिम उपग्रह, क्षेपणास्त्र, सुदूर संवेदन व जीआयएस या तंत्रज्ञानामागची वैज्ञानिक तत्त्वे, त्यांची कार्यपद्धती व उपयोग या बाबी विज्ञानविषयक संदर्भ साहित्याद्वारे अभ्यासायला हव्यात. सुदूर संवेदनासाठी भूगोलविषयक पुस्तक उपयुक्त ठरते. मात्र, इंटरनेटच्या माध्यमातून माहिती जमवणे, नव्या संकल्पना समजून घेणेही आवश्यक आहे. जैव तंत्रज्ञान, आण्विक धोरण व आपत्ती व्यवस्थापन या तिन्ही घटकांचे अभ्यासक्रमात सविस्तर विवेचन केलेले आहे. त्यामुळे अभ्यासक्रमात नमूद केलेल्या प्रत्येक मुद्दय़ाच्या अनुषंगाने अभ्यास करणे आवश्यक आहे. हे मुद्दे या प्रत्येक घटकाचे विविध पलू आहेत आणि त्यांचा अभ्यास म्हणजेच त्या त्या घटकाचा तार्किक व संकल्पनात्मक अभ्यास आहे. या तिन्ही घटकांबाबत ‘चालू घडामोडी’ हा अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे. त्यासाठी इंडिया ईयर बुक व आíथक पाहणी अहवाल इत्यादींमधील संबंधित प्रकरणे बारकाईने अभ्यासावी लागतील. ‘भारताचे आण्विक धोरण’ असा घटक असला तरी आण्विक तंत्रज्ञानाच्या मूलभूत संकल्पना माहीत असणे आवश्यक आहे. ‘आपत्ती’ या फक्त अभ्यासक्रमात नमूद केलेल्या संकटांपुरत्याच मर्यादित नाहीत. याबाबत उमेदवार ‘चालू घडामोडीं’बाबत जागरूक असणे अपेक्षित आहे. या घटकासाठी पक्का संकल्पनात्मक अभ्यास आणि त्यावर आधारित उपयोजित मुद्दय़ांचा अभ्यास असे दुहेरी अभ्यासतंत्र आवश्यक आहे. संकल्पनात्मक अभ्यासासाठी मूलभूत विज्ञानाची पुस्तके व उपयोजित मुद्दय़ांसाठी ‘इंडिया ईयर बुक’चा उपयोग केल्यास अभ्यास योग्य पद्धतीने होईल. संदर्भ साहित्यामध्ये ‘योजना’ व ‘सायन्स रिपोर्टर’ यांचा समावेश केल्यास या अभ्यासाला पुरेशी खोली प्राप्त होईल.
