व्यवस्थापकीय अर्थशास्त्र

व्यवस्थापकीय अर्थशास्त्र हा एम. बी. ए.च्या पहिल्या वर्षांसाठी आणि जवळजवळ सर्वच विद्यापीठांमध्ये पहिल्या सत्रासाठी आवश्यक असणारा एक महत्त्वाचा विषय. या विषयाच्या प्रश्नपत्रिकेला वेगवेगळी नावे दिली आहेत. उदा. काही विद्यापीठांमध्ये याच विषयाला ‘व्यवस्थापकीय अर्थशास्त्र’ असे म्हटले जाते, तर काही ठिकाणी व्यावसायिक अर्थशास्त्र असे नाव दिले आहे. निर्णय घेण्यासाठी अर्थशास्त्रीय विश्लेषण (इकॉनॉमिक अॅनलेसिस फॉर बिझनेस डिसिजन) असेही नाव काही विद्यापीठांत आहे. अर्थात नाव काही असले तरी विषयाचा उद्देश हा अर्थशास्त्रीय मूलभूत संकल्पना व्यवसाय-उद्योगांमध्ये कशा वापराव्यात हे समजून घेणे, असा असल्यामुळे थोडय़ा फार फरकाने अभ्यासक्रम हा जवळजवळ सारखाच आहे.
या विषयाचा अभ्यास करताना अर्थशास्त्राच्या मूलभूत संकल्पना मुळापासून समजून घ्यायला हव्यात. प्रत्यक्ष काम करताना या संकल्पनांचा उपयोग कसा करता येईल याचाही विचार अभ्यास करताना केला पाहिजे. म्हणजेच अर्थशास्त्राची उपयोजित बाजूसुद्धा विचारात घ्यायला हवी. त्यासाठी अर्थशास्त्र या विषयावर उपलब्ध असलेल्या अनेक संदर्भग्रंथांचे वाचन करणे अत्यावश्यक ठरते.
व्यवस्थापकीय अर्थशास्त्र या विषयाची सुरुवात अर्थशास्त्रातील काही मूलभूत संकल्पनांपासून होते. यामध्ये प्रमुख संकल्पना म्हणजे मागणी, पुरवठा. आर्थिक प्रश्न, त्याचप्रमाणे आर्थिक उलाढाली, संस्था व संस्थेची कल्पना, संस्थेचे मूल्य हे कसे वाढवावे यासंबंधीचे वेगवेगळे सिद्धान्त. तसेच ‘नफा’ या संज्ञेची अर्थशास्त्रीय व्याख्या आणि अर्थशास्त्रीय कल्पनेनुसार नफा व अकाऊंटिंगमधील संकल्पनेतील नफा यातील तफावत, नफ्याबाबतचे वेगवेगळे सिद्धान्त यासारख्या महत्त्वाच्या बाबींचाही या मूलभूत संकल्पनांमध्ये समावेश होतो. या मूलभूत भागाचा अभ्यास करताना वेगवेगळ्या संकल्पनांचा उपयोग व्यवसाय-उद्योगामध्ये कसा करता येईल याचा विचार करणे आवश्यक आहे. उदा. मागणी आणि पुरवठा यांचा परस्परसंबंध, मागणीची लवचीकता, किंमत आणि मागणी तसेच किंमत आणि पुरवठा यामधील संबंध, मागणीच्या अंदाज करण्याच्या वेगवेगळ्या पद्धती या सर्वच बाबींचा उपयोग व्यवसायाचे व्यवस्थापन करताना मोठय़ा प्रमाणावर होतो. मागणीचा अंदाज करताना, वेगवेगळ्या प्रकारची समीकरणे मांडताना कोणकोणत्या घटकांचा विचार करणे आवश्यक ठरते, याचाही अभ्यास यात केला जातो.
याशिवाय वस्तूची किंमत वेगवेगळ्या बाजारपेठेत कशी ठरते याचाही विचार यात केलेला आहे. उदा. पूर्णपणे स्पर्धात्मक असलेल्या बाजारपेठेत वस्तूची किंमत कशी ठरते, मक्तेदारीयुक्त स्पर्धा (मोनोपोलिस्टिक कॉम्पिटिशन) असेल तर किंमत कशी ठरते याचा अभ्यास या विद्याशाखेत केला जातो. पूर्ण स्पर्धा (परफेक्ट कॉम्पिटिशन) व मक्तेदारीयुक्त स्पर्धा यांचा अर्थ समजायला हवा. याशिवाय बाजारपेठ म्हणजे काय, बाजारपेठेमध्ये किंमत ठरताना ‘इक्विलिब्रियम’ कसा ठरतो, हेही समजून घेणे आवश्यक असते. बाजारपेठांमधील स्पर्धाचा अभ्यास करताना अशा प्रकारच्या स्पर्धा जगात कोठे आढळतात का, याचा विचार करायला हवा. आपल्या देशातील बाजारपेठा कोणत्या प्रकारांमध्ये मोडतात हे पाहणेही जरुरीचे आहे. या सर्व आर्थिक विश्लेषणाचा उपयोग, उत्पादन करताना व वस्तूची किंमत ठरवताना कसा होतो हे विचारात घेणे आवश्यक आहे.
यानंतर या विषयाच्या अभ्यासक्रमामध्ये वेगवेगळ्या खर्चाचा समावेश होतो. उदा. स्थिर खर्च (फिक्स्ड कॉस्ट), बदलता खर्च (व्हेरिएबल कॉस्ट), सीमांत खर्च (मार्जिनल कॉस्ट), डिफरेन्शिअल कॉस्ट. यासंबंधीचा अभ्यास करताना स्थिर खर्च, बदलता खर्च आणि इतर खर्च यांची व्यवहारातील उदाहरणे घेतली पाहिजेत. खर्चावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी या वेगवेगळ्या खर्चाच्या कल्पनेचा वापर कसा करता येईल, हेही पाहता येईल. एखाद्या व्यावसायिक संस्थेला/ कंपनीला प्रत्यक्ष भेट देऊन त्या संस्थेच्या खर्चाचे या पद्धतीने विश्लेषण केल्यास याचाही उपयोग होईल. या वेगवेगळ्या प्रकारच्या खर्चावर आधारलेले एक महत्त्वाचे तंत्र म्हणजे ‘ना नफा, ना तोटा बिंदू’ अथवा ‘ब्रेक इव्हन पॉइंट’. ब्रेक इव्हन पॉइंट म्हणजे काय, तो कसा निश्चित करायचा आणि त्याचा व्यवहारात काय उपयोग आहे या सर्वच बाबी महत्त्वाच्या आहेत, तसेच ‘ब्रेक इव्हन पॉइंट’च्या मर्यादाही जाणून घेणे तेवढेच आवश्यक आहे. यासाठी वेगवेगळ्या केस स्टडीचा वापर करणे नितांत आवश्यक आहे.
नाणे बाजार (मनी मार्केट) आणि भांडवल बाजार (कॅपिटल मार्केट) या प्रमुख दोन घटकांचा विचारही या विषयाच्या अभ्यासक्रमात केलेला आहे. नाणे बाजार व भांडवल बाजार या दोन्हींचा उपयोग भांडवल उभारणीसाठी होतो. मात्र यामधील फरक जाणून घ्यायला हवा. भांडवल बाजार (कॅपिटल मार्केट) यामध्ये प्रामुख्याने दीर्घ मुदतीसाठी भांडवल उभारणी केली जाते, तर नाणे बाजारामध्ये (मनी मार्केट) अल्प मुदतीची भांडवल उभारणी केली जाते. नाणे बाजार आणि भांडवल बाजाराचे अनेक घटक असतात. उदा. बँका, वित्तीय संस्था, शेअर बाजात इ. या सर्व घटकांची कार्ये आणि त्यांचे महत्त्व हे समजून घ्यायला हवे तसेच रिझव्र्ह बँक ऑफ इंडियाचे या बाजारांमधील नियंत्रण, बँकेचे पतविषयक धोरण याहीकडे लक्ष दिले पाहिजे. याबरोबरच देशाचे आर्थिक धोरण व आर्थिक परिस्थिती याविषयी माहिती घेणे जरुरी ठरते. भांडवल बाजाराचा एक महत्त्वाचा नियंत्रक म्हणजे सेबी. सेबीचे नियंत्रण कशा प्रकारे चालते आणि त्याचा भांडवल बाजारावर काय परिणाम होतो याचाही अभ्यास करणे गरजेचे आहे. याव्यतिरिक्त भाग बाजारामध्ये (स्टॉक एक्स्चेंज) भागांच्या किमती कशा ठरतात आणि त्यामध्ये चढ-उतार कशा प्रकारे व काय कारणांमुळे होतो हेसुद्धा समजून घ्यायला हवे. या सर्व महत्त्वाच्या बाबींचा समावेश या विषयामध्ये होतो.
व्यवस्थापकीय अर्थशास्त्रातील आणखी एक महत्त्वाचा विभाग म्हणजे देशाची आर्थिक बाबींविषयीची धोरणे. यामध्ये असलेल्या महत्त्वाच्या संज्ञा प्रत्येकाने समजून घ्यायला हव्यात. उदा. राष्ट्रीय उत्पन्न म्हणजे काय? ते कशा पद्धतीने मोजले जाते? तसेच ग्रॉस डोमेस्टिक प्रॉडक्ट (जीडीपी) याचा अर्थ काय आणि ते कशा पद्धतीने मोजले जाते? अर्थव्यवस्थेचा वाढीचा दर कसा ठरवतात? वित्तीय तूट म्हणजे काय? आयात-निर्यात व्यापारातील तुटीचा अर्थव्यवस्थेवर काय परिणाम होतो? या सर्व गोष्टींचा समजून अभ्यास करणे अत्यावश्यक आहे.  
आपल्या देशाच्या अंदाजपत्रकाचा अभ्यास करून त्यामधील विविध बाबी माहिती असायला हव्यात.
वरील सर्व विश्लेषणाचा अर्थ असा की, अर्थशास्त्राचा अभ्यास हा केवळ पाठय़पुस्तकांपुरता मर्यादित नाही. केवळ पाठय़पुस्तके वाचून किंवा ठरावीक प्रश्नांची उत्तरे पाठ करून उत्तरपत्रिकेमध्ये लिहून परीक्षा उत्तीर्ण होणे अवघड नाही. मात्र त्यामुळे खऱ्या अर्थाने अर्थशास्त्र शिकता येणार नाही. म्हणून प्रत्येक विद्यार्थी-विद्यार्थिनीने आपला आवाका वाढवणे गरजेचे आहे.
देशाची अर्थव्यवस्था, तसेच जगभरातील महत्त्वाच्या देशांची अर्थव्यवस्था, त्यांची आर्थिक धोरणे व आपली आर्थिक धोरणे यांचा तुलनात्मक अभ्यास करण्याची सवय लावून घेणे आवश्यक आहे. अर्थशास्त्राचे वेगवेगळे नियम प्रत्यक्ष परिस्थितीमध्ये कसे लागू पडतात, हे पाहण्यासाठी कंपन्यांना भेटी, तेथील अधिकाऱ्यांबरोबर चर्चा, केस स्टडी आदी मार्गाचा वापर करणे उपयुक्त ठरते. वित्त मंत्रालयाची वेबसाइट बघण्याची सवय जडवून घ्यावी. या वेबसाइटवर देशाच्या आर्थिक परिस्थितीविषयीची महत्त्वपूर्ण माहिती असते. याचबरोबर रिझव्र्ह बँक ऑफ इंडिया, जागतिक बँक, आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधी याबरोबरच आपल्या देशातील राज्य सरकारच्या वेबसाइटस्सुद्धा नियमितपणे पाहिल्या पाहिजेत. आर्थिक विषयावरील वृत्तपत्रे आणि मासिके यांचे वाचन करणे अत्यावश्यक ठरते.
यावरून लक्षात येईल की, अर्थशास्त्राचा अभ्यास जेवढा करू तेवढा कमीच आहे. या विषयाचे महत्त्व लक्षात घेऊन, फक्त परीक्षेपुरताच अभ्यास करण्याची सवय जडू दिली नाही तर भावी करिअरमध्ये याचा लाभच होईल.                         
nmvechalekar@yahoo.co.in