असं म्हणतात आवाज हा मनाचा आरसा असतो. माणसाच्या भाव-भावना कधी कधी शब्दातून अचूक व्यक्त होत नाही, पण आवाजाच्या किंचित बदलातून.. त्या नाजूक कंपनातून अचूक व्यक्त केल्या जाऊ शकतात. बायकोच्या एका ‘अहो’ या हाकेत किती वेगवेगळे गर्भित अर्थ आणि सूचना असू शकतात ते नवऱ्याला विचारा. ती हाक प्रेमळ आहे की धमकी आहे की याचना आहे याच्यावर पुढच्या सगळ्या संभाषणाची मानसिक तयारी केली जाते. माणसाच्या आवाजावरून खरेतर त्यांच्या संपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाचा अंदाज घेतला जाऊ शकतो. एखाद्या अनोळखी व्यक्तीने आपल्याला फोन केला तर त्या व्यक्तीशी फोनवर बोलता बोलता नकळत केवळ आवाजावरून आपल्या मनात त्या व्यक्तीची एक प्रतिमा तयार होत जाते. अर्थात यात भाषा आणि ज्ञान यांचाही तेवढाच वाटा असतो. तेव्हा आपण असं म्हणू की, जर भाषा आणि ज्ञान हे एखाद्याच्या व्यक्तिमत्वाचं प्रतिबिंब असेल तर आवाज हा प्रत्यक्ष आत्म्याचं प्रतििबब ठरतो.
VOICE IS A REFLECTION OF ONES SOUL!
संभाषणाची खूप सारी माध्यमे आणि साधने असू शकतात. संभाषण केवळ नजरेच्या इशाऱ्यानेही केले जाऊ शकते, लेखणीच्या सहाय्यानेही केले जाऊ शकते आणि केवळ हाताच्या एका साध्या हालचालीद्वारेही केले जाऊ शकते. पण संभाषणाचं सर्वात प्रभावी माध्यम म्हणजे ‘आवाज’ यावर कोणाचंही दुमत होणार नाही. ‘आवाजाचं’ आयुष्यात काय महत्त्व आहे ते वकील पेशातल्या लोकांना विचारा, रंगमंचावर जिवंत आविष्कार घडविणाऱ्या कलाकारांना विचारा, आवाजाच्या एका इशाऱ्याबरोबर लाखोच्या जनसमुदायाला हलविणाऱ्या नेत्यांना विचारा किंवा लक्षावधीच्या हृदयात वर्षांनुवष्रे वसलेल्या गानकोकिळेला विचारा .. शंभर शंभर विद्यार्थ्यांना आठ-आठ तास सलग शिकवणाऱ्या गुरुजनांना विचारा नाहीतर घसा फोडून दिलेलं टाग्रेट पूर्ण करण्यासाठी धडपडणाऱ्या कॉल सेंटर एम्प्लॉयीजना विचारा.
पण दुर्दैवाने या इतक्या प्रभावी माध्यमाची आपल्याकडून म्हणावी तशी काळजी घेतली जात नाही. आपण विशेष गरज नसतानाही केवळ छातीची धडधड वाढली म्हणून धावतपळत जाऊन ईसीजी करून घेऊ, थोडसं बरं वाटत नाही म्हणून येता-जाता रक्ताची तपासणी करून घेऊ, पण माझा आवाज जरा खराब झाला आहे चला व्हॉइस थेरापिस्टचा सल्ला घेऊ किंवा या कारणासाठी ईएनटी तज्ज्ञाना जाऊन भेटू हे अतिशय दुर्मिळ चित्र आहे. अर्थात यात दोष आपला नाही, पण काही प्रमाणात आपल्या कल्चर किंवा सामाजिक विचारसरणीचा आहे. आपण आवाजापेक्षा भाषा किंवा उच्चारांच्या दोषाला जरा जास्त महत्त्व देतो. आवाज बसला म्हणून आपण घाबरत नाही पण आपलं मूल तोतरं बोलतं किंवा उच्चार सदोष आहेत किंवा उशिरा बोलायला लागलं तर लगेच आपण त्याच्यावर उपचार शोधतो. ही एक मानसिकता झाली आहे की, आवाज कितीही खराब असला तरी बऱ्याच वेळा काम चालून जाते. त्यामुळे काही प्रॉब्लेम नाही. असे बरेचदा होते की, घरगुती उपाय केले की बरा होतो आवाज. त्यात काय एवढं विशेष! मग परिस्थिती जेव्हा अगदीच टोकाला जाते की, वारंवार हा त्रास होतोय किंवा कितीही घरगुती उपाय केले तरी आवाज बरा होत नाही किंवा आवाजातला दोष आता अगदी शेजारी-पाजारी आणि मित्रांनाही जाणवायला लागलाय किंवा अगदी पोटापाण्याच्या व्यवसायावरही त्याचा परिणाम होऊ लागला आहे त्या वेळी आपण मदतीचा शोध घेतो. ही परिस्थिती आणि मानसिकता बदलण्याची आता गरज आहे. आवाजाच्या सर्व समस्यांवर ‘व्हॉइस थेरपी’ ही एक प्रभावी उपचारपद्धती उपलब्ध आहे.
आवाजाची ३ महत्त्वाची परिमाणे आहेत.
अ) आवाजाची पट्टी (Pitch)
ब) आवाजाचा उंचपणा (Loudness)
क) आवाजाची Quality. या तिन्ही परिमाणांच्या आधारे आपण आवाजाच्या समस्यांना विभागू शकतो अ)१) मुलांचा आवाज मुलीसारखा
२) मुलीचा आवाज घोगरा/ बसका
३) आवाजाची Narrow Pitch Range
ब)१) अतिशय उंच, मोठा आवाज
२) अतिशय बारीक (Soft) आवाज
क)१) घोगरा आवाज
२) खरखरीत आवाज
३) चिरका आवाज
४) नाकातला आवाज (Hypernasal/ Hyponsal).
आवाजाच्या वरील बदलांची कारणे ही दोन प्रकारे विभागता येतील- १) शारीरिक बदल (Organic) आणि २) मानसिक (Functional). १) शारीरिक- स्वरयंत्र (Larynx/ Voice Box) यात कुठलाही Physical Change घडून आला तर आवाजावर त्याचा परिणाम होतो उदा. स्वरतारांना (vocal cords) सूज येणे किंवा गाठ येणे (Benign Nodules) किंवा काही वाढ Cyst, Polyp किंवा तेथे रक्तस्राव होणे (Haemorrhagic Cords) स्नायूंमधील ताण कमी किंवा जास्त होणे, स्वरतारांचा पक्षाघात (Paresis/ Paralyris) कॅन्सरची गाठ इ. वॉकल अब्युज किंवा वॉकल मिसयुज हे बऱ्याचदा या शारीरिक बदलांची कारणे असू शकते. सतत बोलणे, अतिशय जोराने बोलणे, ओरडून बोलणे, किंचाळणे, सतत घसा साफ करणे, चुकीच्या पट्टीत बोलणे, उलटय़ा काढणे, पित्त, अ‍ॅलर्जी इत्यादींचा यात समावेश होतो.
२) मानसिक-शारीरिक स्वास्थ्य हे बऱ्याच अंशी मनुष्याच्या मानसिक स्वास्थ्यावर अवलंबून असते. आवाजाच्या काही समस्या या पूर्णपणे मानसिक स्वरूपाच्या असू शकतात. आवाजाच्या पट्टीतील दोष, आवाज अजिबात न निघणे या समस्यांच्या मुळाशी काही गंभीर मानसिक समस्याही असू शकतात. या सर्व समस्यांवर ‘व्हॉइस थेरपी’द्वारे यशस्वीपणे उपचार केले जाऊ शकतात. पण सर्व उपचार पद्धतीप्रमाणेच एक नियम याला लागू होतो की, ‘जितक्या लवकर तुम्ही तज्ज्ञांना भेटाल तितके तुमचे उपचार यशस्वी होण्याची शक्यता जास्त असते. तसेच प्रत्येक गाठ ही ज्याप्रमाणे कॅन्सरची गाठ असत नाही, पण स्वरयंत्राच्या कॅन्सरमध्ये आवाजातील बदल हा धोक्याचा सिग्नल ठरू शकतो. म्हणून आवाजातील बदल हा सहजपणे स्वीकारू नका.
‘व्हॉइस थेरपी’ हे स्पीच थेरपीचेच एक अंग आहे. भारतामध्ये जिथे जिथे स्पीच थेरपी सेंटर्स आहेत तिथे व्हॉइस थेरपी दिली जाते. मुंबई, पुणे, अहमदाबाद, चेन्नई, ठाणे इ. ठिकाणी Special Voice Clinics आहेत जिथे अत्याधुनिक साधनांद्वारे आवाजाच्या दोषांचा बारकाईने अभ्यास केला जाऊन त्यावर उपचार केले जातात. बऱ्याच स्वरयंत्राच्या तकारी या शस्त्रक्रियेशिवाय केवळ व्हॉइस थेरपीच्या साहाय्याने पूर्णपणे बऱ्या केल्या जाऊ शकतात. एठळ, न्युरॉलॉजिस्ट, सायकिएट्रिस्ट, पोस्थेटिक सर्जन्स, पेडिएट्रिशियन्स व व्हॉइस थेरापिस्ट हे एक टीम म्हणून काम करतात आणि रुग्णांची Line of treatment ठरवली जाते. शस्त्रक्रिया आवश्यक असल्यास ‘व्हॉइस थेरपी’ ही शस्त्रक्रियेच्या आधी व शस्त्रक्रियेच्या नंतरही दिली जाणे आवश्यक असते, जेणेकरून ही समस्या परत परत उद्भवू नये. ‘थेरपी‘ ही केवळ Laryugeal Pathology असली तरच आवश्यक असते हा चुकीचा समज आहे. Professional Voice  म्हणजेच गायक, स्टेज आर्टिस्ट, व्हॉइसओव्हर कलाकार, शिक्षक, राजकीय नेतेमंडळी इ.ना आवाजाच्या म्हणजेच स्वरयंत्राच्या क्षमतेचा जास्तीत जास्त पण योग्य वापर करणे गरजेचे असते. ज्यापमाणे व्यायामशाळेत जाऊन शरीराच्या इतर स्नायूंची ताकद वाढविता येते त्याचपमाणे स्वरतारांची लवचिकताही वाढवता येऊ शकते. व्हॉइस थेरपीमध्ये त्यासाठी वॉकल जिम त्याचपमाणे वॉकल हायजिन प्रोग्रामचा समावेश केला आहे. आवाजातील छोटय़ातील छोटा बदल हा काहीतरी अंतर्गत शारीरिक किंवा मानसिक बदलाची खूण किवा नांदी असते. हा बदल वेळेवर ओळखून तज्ज्ञांची वेळीच मदत घ्या.
परदेशात जवळजवळ सर्व संगीत किंवा अ‍ॅक्टिंग इन्स्टिटय़ूट्समध्ये इतर तंज्ज्ञांबरोबरच आवाजाच्या तज्ज्ञांचाही सहभाग असतो. प्रत्येक विद्यार्थ्यांच्या आवाजाच्या क्षमतेचा अभ्यास करून ती अजून कशी वाढवता येईल याचे त्यांना प्रशिक्षण दिले जाते. गुरूंनी दिलेल्या रियाजाबरोबरच आवाजाचा थ्रो वाढविण्यासाठी, तसेच आवाज फाटू नये व त्याचबरोबर ब्रेथ सपोर्ट वाढविण्यासाठी व्हॉइस थेरपिस्टची मदत ही मोलाची ठरते. ही संकल्पना हळूहळू आता भारतातही रुजत चालली आहे, पण त्याला अजून व्यापक स्वरूप येणे आवश्यक आहे आणि त्यासाठी आवश्यक आहे समाजाच्या सर्व स्तरांमध्ये आवाजाच्या समस्यांबाबत, ‘आवाजा’बाबत आणि ‘व्हॉइस थेरपी’बाबत जास्तीत जास्त जागृती निर्माण होण्याची.