यूपीएससीची तयारी : यूपीएससी मुख्य परीक्षा २०२५ जीएस ३पर्यावरण

या लेखात आपण २०२५ च्या यूपीएससी मुख्य परीक्षेच्या जीएस ३ पेपरमधील ‘पर्यावरण’ या विषयातील प्रश्न समजून घेणार आहोत. या विषयांवर ५० गुणांचे प्रश्न विचारले आहेत. यात कार्बन कॅप्चर, युटिलायझेशन आणि स्टोरेज, हवामान बदल, किनारी जलसाठ्यांमध्ये समुद्राच्या पाण्याचा शिरकाव, खाणकामाला पर्यावरणीय धोका, पॅरिस करार व कॉप २६ यावर प्रश्न विचारले आहेत.

जीएस ३ पेपरमधील ‘पर्यावरण’ विषयावरील प्रश्न खालीलप्रमाणे असून, त्यातील प्रश्नाच्या उत्तराचा रोख आपण समजून घेऊया.

नोट: यूपीएससी मुख्य परीक्षेतील प्रश्न हे इंग्रजी व हिन्दी भाषेत असतात. तुम्ही मुख्य परीक्षा इंग्रजीतून वा मराठीतून देऊ शकता. इथे आपण प्रश्न मराठीतून बघूयात.

● कार्बन कॅप्चर, युटिलायझेशन आणि स्टोरेज म्हणजे काय? हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठी कार्बन कॅप्चर, युटिलायझेशन आणि स्टोरेजची संभाव्य भूमिका काय आहे? (१५० शब्दांत उत्तर) १० गुण

कार्बन कॅप्चर, युटिलायझेशन आणि स्टोरेज हा तंत्रज्ञानाचा एक संच आहे जो पॉवर प्लांट्स आणि औद्याोगिक सुविधांसारख्या स्राोतांमधून कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जन कॅप्चर करतो, नंतर कार्बन डायऑक्साइडचे उपयुक्त उत्पादनांमध्ये रूपांतर करतो किंवा वातावरणात त्याचे प्रकाशन रोखण्यासाठी त्याला कायमस्वरूपी भूमिगत साठवतो.

हवामान बदलाचा सामना करण्यासाठी संभाव्य भूमिका

● उत्सर्जन कमी करणे: स्टील, सिमेंट आणि रसायने यांसारख्या उद्याोगांमधून होणारे कार्बन डायऑक्साइडचे उत्सर्जन कमी करणे.

● अल्प-कार्बन हायड्रोजन सक्षम करणे: नैसर्गिक वायूपासून अल्प-कार्बन हायड्रोजन तयार करणे, जे नंतर उद्याोगांना आणि वाहतुकीला ऊर्जा देऊ शकते.

● नकारात्मक उत्सर्जन सुलभ करणे : बायोएनर्जी किंवा डायरेक्ट एअर कॅप्चर सोबत एकत्रित केल्यावर, कार्बन कॅप्चर, युटिलायझेशन आणि स्टोरेज वातावरणातून सक्रियपणे कार्बन डायऑक्साइड काढून टाकू शकते, ही प्रक्रिया कार्बन रिमूव्हलम्हणून ओळखली जाते, जी हवामान लक्ष्ये पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक मानली जाते.

● नेट-झिरो भविष्याला पाठिंबा देणे : कार्बन कॅप्चर, युटिलायझेशन आणि स्टोरेज कोणत्याही अपरिहार्य उर्वरित उत्सर्जनाचे संतुलन साधण्यास मदत करते, ज्यामुळे अक्षय ऊर्जेचा विस्तार होत असतानाही उत्सर्जनाचे व्यवस्थापन केले जाते याची खात्री होते.

● बॅकअप पॉवर प्रदान करणे : सौर आणि पवन ऊर्जेसारख्या अक्षय्य स्राोतांवर अवलंबून असलेल्यावीज ग्रिडसाठी कमी-कार्बन बॅकअप पॉवर प्रदान करू शकते

● किनारी जलसाठ्यांमध्ये समुद्राच्या पाण्याचा शिरकाव हा भारतातील एक प्रमुख चिंतेचा विषय आहे. समुद्राच्या पाण्याच्या घुसखोरीची कारणे कोणती आहेत आणि या धोक्याचा सामना करण्यासाठी उपाययोजना काय आहेत? (१५० शब्दांत उत्तर) १० गुण

भारताच्या किनारी जलसाठ्यांमध्ये समुद्राचे पाणी शिरकाव करते हे भूगर्भातील पाण्याचा अतिरेकी उपसा झाल्यामुळे होते. गोड्या पाण्याचा दाब कमी होवून खारे पाणी आत शिरू शकते. हवामान बदलामुळे समुद्राच्या पातळीत वाढ होते, ज्यामुळे खारे पाणी आतल्या भागात जाते. इतर घटकांमध्ये शहरीकरण आणि जंगलतोडीमुळे कमी झालेले जलचर पुनर्भरण आणि नैसर्गिक भूगर्भीय परिस्थिती यांचा समावेश आहे. यासाठीच्या उपायांमध्ये पंपिंग कमी करण्यासाठी मागणी व्यवस्थापन, जलसाठे पुन्हा भरण्यासाठी कृत्रिम पुनर्भरण, खारफुटीसारख्या किनारी परिसंस्था पुनर्संचयित करणे, भूजल वापरावर कठोर नियम लागू करणे आणि भूपृष्ठावरील अडथळे आणि क्षारीकरण संयंत्रे यासारख्या तांत्रिक उपायांचा वापर यांचा समावेश होतो.

● प्र. खनिज संसाधने देशाच्या अर्थव्यवस्थेसाठी मूलभूत आहेत आणि ती खाणकामाद्वारे शोषली जातात. खाणकामाला पर्यावरणीय धोका का मानले जाते? खाणकामामुळे होणारा पर्यावरणीय धोका कमी करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या उपाययोजना स्पष्ट करा. (२५० शब्दांत उत्तर) १५ गुण

खाणकाम हा पर्यावरणीय धोका आहे कारण त्यामुळे जमीन आणि जंगलांचा ऱ्हास होतो, आम्लयुक्त खाणीतील पाण्याचा निचरा आणि विषारी रासायनिक वाहून जाण्यामुळे होणारे जल प्रदूषण, धूळ आणि वायू उत्सर्जनामुळे होणारे वायू प्रदूषण आणि जैवविविधतेचे नुकसान होते. यासाठीच्या उपाययोजनांमध्ये पर्यावरणीय परिणाम मूल्यांकन कठोरपणे लागू करणे, अचूक खाणकाम आणि भूमिगत खाणकाम यासारख्या पर्यावरणपूरक खाण तंत्रज्ञानाचा अवलंब करणे, प्रक्रिया संयंत्रांद्वारे खाणीतील सांडपाण्याचे व्यवस्थापन करणे, धूळ दाब आणि हरित पट्ट्यांसह वायू प्रदूषण नियंत्रित करणे आणि पर्यावरणीय पुनर्संचयनासाठी जमीन पुनर्वसन आणि वनीकरण कार्यक्रम हाती घेणे यांचा समावेश आहे .

● पॅरिस करार (२०१५) अंतर्गत भारताच्या हवामानविषयक वचनबद्धतेवर एक पुनरावलोकन लिहा आणि कॉप२६ (२०२१) मध्ये ते कसे अधिक मजबूत केले गेले आहेत ते सांगा. या दिशेने, २०२२ मध्ये भारताने ठरवलेले पहिले राष्ट्रीयरित्या निर्धारित योगदान कसे अद्यातनित केले गेले आहे? (२५० शब्दांत उत्तर) १५ गुण

भारताच्या २०१५ च्या पॅरिस करारातील वचनबद्धतेमध्ये उत्सर्जन तीव्रता ३३-३५ ने कमी करणे, २०३० पर्यंत ४० जीवाश्म इंधन नसलेली क्षमता साध्य करणे आणि २.५-३ अब्ज टन कार्बन डायऑक्साइडचे अतिरिक्त कार्बन सिंक तयार करणे समाविष्ट होते. २०२१ मध्ये कॉप२६ मध्ये, २०७० पर्यंत निव्वळ शून्य लक्ष्य आणि २०३० च्या उद्दिष्टांपर्यंत महत्त्वाकांक्षी सुधारणांसह हे बळकट करण्यात आले. भारताचे पहिले राष्ट्रीयरित्या निर्धारित योगदान ऑगस्ट २०२२ मध्ये अधिकृतपणे अद्यातनित करण्यात आले, ज्यामुळे या वाढीव लक्ष्यांचे प्रतिबिंब पडते, ज्यामुळे जीवाश्म नसलेले इंधन क्षमता लक्ष्य ५० पर्यंत वाढले आणि २००५ च्या पातळीपेक्षा उत्सर्जन तीव्रता ४५ ने कमी झाली.

जीएस ३ मधील पर्यावरण समजून घेताना अभ्यासक्रम व चालू घडामोडी यांची सांगाड घालायला हवी.

sushilbari10@gmail.com