नमस्कार विद्यार्थीमित्रांनो, या लेखात आपण यूपीएससी मुख्यपरीक्षेतील ‘जीएस ४’ म्हणजेच नीतिशास्त्र या पेपरमध्ये सुभाषितांवर आधारित तीन प्रश्न नियमितपणे विचारले जातात त्याबाबत जाणून घेणार आहोत. आपल्या अभ्यासक्रमात समाजसुधारक, तत्त्ववेत्ते, नेते व प्रशासक यांचा समावेश आहे. त्यानुसार आपल्याला त्यांची सुभाषिते स्पष्टीकरणासाठी विचारली जातात. अभ्यासक्रमात समाजसुधारक, तत्त्ववेत्ते, नेते व प्रशासक यांची नावे दिलेली नाहीत. परंतु विचारली जाणारी सुभाषिते ही स्व-स्पष्टीकरणात्मक अशी असतात.
२०२४ च्या यूपीएससीच्या पेपरमधील पुढील प्रश्न बघा –
प्र. खाली महान विचारवंतांचे तीन उद्धरण दिले आहेत. वर्तमान संदर्भात या प्रत्येक उद्धरणातून तुम्हाला काय कळते?
● ‘इतरांकडून जे काही चांगले
आहे ते शिका, पण ते पुढे आणा, आणि तुमच्या पद्धतीने ते आत्मसात करा, दुसरे बनू नका.’ – स्वामी विवेकानंद (१० गुण, १५० शब्दात उत्तर)
● ‘शक्तीअभावी श्रद्धा निरुपयोगी
आहे. कोणतेही महान कार्य पूर्ण करण्यासाठी श्रद्धा आणि ताकद दोन्ही आवश्यक आहेत.’ – सरदार पटेल (१० गुण, १५० शब्दात उत्तर)
● ‘कायद्याच्या दृष्टीने, जेव्हा एखादा
माणूस इतरांच्या हक्कांचे उल्लंघन करतो तेव्हा तो दोषी असतो. नीतिमत्तेच्या दृष्टीने, जर तो असे करण्याचा विचार करतो तर तो दोषी असतो.’ – इमॅन्युएल कांट (१० गुण, १५० शब्दात उत्तर)
वरील प्रश्नांचे अपेक्षित उत्तर कसे असावे वा या उद्धरणाचा मतितार्थ जाणून घेऊया –
‘इतरांकडून जे काही चांगले आहे ते शिका, पण ते पुढे आणा, आणि तुमच्या पद्धतीने ते आत्मसात करा, दुसरे बनू नका.’
– स्वामी विवेकानंद
‘इतरांकडून जे काही चांगले आहे ते शिका, पण ते आत्मसात करा, आणि तुमच्या पद्धतीने ते आत्मसात करा, इतर बनू नका’, हे स्वामी विवेकानंदांच्या गहन विधानात वैयक्तिक विकास आणि आत्म-शोधाचे एक महत्त्वाचे तत्व समाविष्ट आहे.
हे उद्धरण सक्रियपणे शिकणे आणि विकसित होण्याच्या कल्पनेचा पुरस्कार करते व त्याच वेळी एखाद्याच्या व्यक्तिमत्त्वाचे रक्षण करते. विविध स्राोतांकडून ज्ञान आणि बुद्धी मिळवण्यासाठी, इतरांमध्ये सकारात्मक गुण शोधून त्यांची प्रशंसा करण्यासाठी ते आपल्याला प्रोत्साहित करते. आपण प्राप्त केलेले ज्ञान स्वत: अंगिकारणे व आपल्या कृतीत असणे त्यांना अपेक्षित आहे. केवळ दुसऱ्याच्या मार्गाचे किंवा व्यक्तिमत्त्वाचे अनुकरण करण्याऐवजी, आपण तो मार्ग, ते व्यक्तिमत्त्व समजून घ्यायला हवा. यातून आपल्याला आपल्या मूल्यांच्या, अनुभवांच्या आणि योग्यतेच्या दृष्टिकोनतून आपण जे शिकायला मिळते त्यातून जीवनाकडे बघण्याचा एक वेगळा दृष्टिकोन तयार होतो. ही प्रक्रिया प्रामाणिकपणा वाढवते आणि आपली वाढ ही केवळ इतरांची प्रतिकृती न बनता आपल्या आंतरिक आत्म्याचे खरे प्रतिबिंब आहे याची खात्री आपणास करून देते. आपण खऱ्या अर्थाने विकसित होतो.
‘शक्तीअभावी श्रद्धा निरुपयोगी आहे. कोणतेही महान कार्य पूर्ण करण्यासाठी श्रद्धा आणि शक्ती दोन्ही आवश्यक आहेत.’
– सरदार पटेल
हे विधान महत्त्वपूर्ण उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी दृढ विश्वास आणि दृढनिश्चयाला मूर्त शक्तीने (मग ते शारीरिक, मानसिक किंवा धोरणात्मक असो) पूरक करण्याचे महत्त्व अधोरेखित करते. सरदार पटेल एकात्मिक आणि मजबूत भारतावर कट्टर विश्वास ठेवणारे होते. त्यांचा ‘विश्वास’ एक राष्ट्र म्हणून भारताच्या क्षमतेवर आणि त्याच्या नागरिकांच्या सामूहिक आकांक्षांवर होता. तथापि, त्यांना हे समजले होते की केवळ श्रद्धा पुरेशी नाही. राष्ट्रीय आकांक्षा साध्य करण्यासाठी त्यांनी व्यावहारिक ‘शक्ती’ – मजबूत पायाभूत सुविधा, आर्थिक लवचिकता, तांत्रिक प्रगती आणि सामाजिक सुसंवाद – यांच्या गरजेवर भर दिला. त्यांच्या स्वत:च्या कृती, जसे की संस्थानांचे एकीकरण, या विश्वासाचे उदाहरण देतात, ज्यामध्ये राजनयिकता, वाटाघाटी आणि आवश्यकतेनुसार, एकता सुनिश्चित करण्यासाठी निर्णायक कृती यांचा समावेश आहे.
सरदार पटेल यांचे उद्धरण नेतृत्व आणि समस्या सोडवण्याच्या व्यावहारिक दृष्टिकोनाचे महत्त्व स्पष्ट करते. यात हे स्पष्ट केले की, विश्वास पाया प्रदान करतो, तर शक्ती महानता प्राप्त करण्यासाठी संरचना तयार करते. थोडक्यात, सरदार पटेल यांचा हा संदेश आव्हानांवर मात करण्यासाठी आणि अर्थपूर्ण प्रगती साध्य करण्यासाठी व्यक्ती आणि राष्ट्रांसाठीच्या विश्वास आणि शक्ती यांच्यातील समन्वयावर भर देतो.
‘कायद्याच्या दृष्टीने, जेव्हा एखादा माणूस इतरांच्या हक्कांचे उल्लंघन करतो तेव्हा तो दोषी असतो. नीतिमत्तेच्या दृष्टीने, जर तो असे करण्याचा विचार करतो तर तो दोषी असतो.’
– इमॅन्युएल कांट
इम्मॅन्युएल कांट यांच्या मते, कायदेशीर गुन्हा म्हणजे एखाद्या व्यक्तीच्या कृतीमुळे इतरांच्या हक्कांचे उल्लंघन होते की नाही हे ठरवणे. याचा अर्थ असा की कायदेशीररित्या दोषी ठरण्यासाठी, अशी कोणतीतरी मूर्त कृती असणे आवश्यक आहे जी दुसर्या व्यक्तीच्या हक्कांचे उल्लंघन करते आणि हे कायदेशीर चौकट आणि न्यायिक प्रक्रियेच्या अधीन आहे.
नैतिक गुन्हा, याउलट, कृतींच्या पलीकडे जाऊन हेतू आणि विचारांनाही समाविष्ट करतो. कांट यांच्यासाठी, व्यक्ती केवळ इतरांच्या हक्कांचे उल्लंघन करण्याचा विचार करत असली तरीही नैतिकदृष्ट्या दोषी ठरतात. हे आंतरिक नैतिक तर्क आणि हानिकारक हेतूंच्या संभाव्यतेवर प्रकाश टाकते, मग ते प्रत्यक्ष कृतींकडे नेतात की नाही. म्हणून, कांटचे हे विधान यावर जोर देते की कायदा बाह्य वर्तनावर लक्ष केंद्रित करतो, तर नैतिकता आपल्या आंतरिक नीतीमूल्यांचा विचार करते. जे आपल्याला कृत्ये आणि हेतू दोन्हीसाठी जबाबदार धरते.
नियमितपणे विचारल्या जाणाऱ्या या प्रकारच्या प्रश्नांवर काम करा.
