एमपीएससीची तयारी : समुद्रशास्त्र

● प्र. जानेवारी महिन्यात समतापीय नकाशांवरून खालीलपैकी कोणते अनुमान/अंदाज बरोबर आहेत/आहेत?

१. समतापीय प्रवाह समुद्रावरून उत्तरेकडे आणि खंडावरून दक्षिणेकडे वळतात.

२. थंड सागरी प्रवाह, गल्फ स्ट्रीम आणि उत्तर अटलांटिक ड्रिफ्ट यांच्या उपस्थितीमुळे उत्तर अटलांटिक महासागर थंड होतो आणि समतापीय प्रवाह उत्तरेकडे वाकतात.

खाली दिलेल्या कोडचा वापर करून उत्तर निवडा:

अ) फक्त १

ब) फक्त २

क) दोन्ही १ आणि २

ड) दोन्ही १ किंवा २ नाही

समतापीय रेषा उत्तरेकडे महासागरावरून आणि दक्षिणेकडे खंडावरून विचलित होतात. म्हणून, विधान १ बरोबर आहे. समतापीय रेषा म्हणजे नकाशावरील समान तापमान असलेल्या बिंदूंना जोडणाऱ्या रेषा आहेत. खालील एनसीइआरटी मधील नकाशा बघा.

जानेवारी महिन्यात पृष्ठभागाच्या तापमानाचे वितरण –

‘गल्फ स्ट्रीम’ आणि ‘नॉर्थ अटलांटिक ड्रिफ्ट’ हे उबदार प्रवाह आहेत, थंड नाहीत आणि ते उत्तर अटलांटिक प्रदेशाला थंड नाही तर उबदार बनवतात. म्हणून, विधान २ चुकीचे आहे.

वरील आकृत्यांवरून आपण हा प्रश्न व त्याचे उत्तर समजावून घेऊ शकतो. भूगोलाचा अभ्यास करताना त्यातील संकल्पना ह्या नकाशाच्या मदतीने समजून घेतल्यास आपण असे प्रश्न अचूकपणे सोडवू शकतो.

२०२३ च्या पूर्वपरीक्षेतील खालील प्रश्न बघा.

● प्र. खालील विधाने विचारात घ्या:

विधान-१: उन्हाळ्यात खंड आणि महासागरांमधील तापमानातील फरक हिवाळ्यापेक्षा जास्त असतो.

विधान-२: पाण्याची विशिष्ट उष्णता जमिनीच्या पृष्ठभागापेक्षा जास्त असते.

वरील विधानांच्या बाबतीत खालीलपैकी कोणते बरोबर आहे?

अ) विधान-१ आणि विधान-२ दोन्ही बरोबर आहेत आणि विधान-२ हे विधान-१ चे योग्य स्पष्टीकरण आहे.

ब) विधान-१ आणि विधान-२ दोन्ही बरोबर आहेत आणि विधान-२ हे विधान-१ चे योग्य स्पष्टीकरण नाही.

क) विधान-१ बरोबर आहे परंतु विधान-१ चुकीचे आहे.

ड) विधान-१ चुकीचे असून विधान-२ बरोबर आहे.

विधान १ चुकीचे आहे: हे विधान चुकीचे आहे कारण खंड आणि महासागरांमधील तापमानातील फरक उन्हाळ्यापेक्षा हिवाळ्यात जास्त असतो.

विधान २ योग्य आहे: विशिष्ट उष्णता म्हणजे एखाद्या पदार्थाचे तापमान विशिष्ट प्रमाणात वाढवण्यासाठी लागणारी उष्णता ऊर्जा. पाण्याची उच्च विशिष्ट उष्णता त्याच्या आण्विक रचनेमुळे आणि हायड्रोजन बंधनाच्या उपस्थितीमुळे असते, ज्यामुळे पाणी लक्षणीय प्रमाणात उष्णता ऊर्जा शोषून घेते आणि साठवते. त्यामुळे जमिनीच्या पृष्ठभागाच्या तुलनेत पाण्यामध्ये विशिष्ट उष्णता तुलनेने जास्त असते. याचा अर्थ असा की जमिनीच्या पृष्ठभागाच्या समान वस्तुमानाच्या तुलनेत पाण्याचे तापमान समान प्रमाणात वाढवण्यासाठी जास्त उष्णता ऊर्जा लागते.

२०२१ च्या पूर्वपरीक्षेतील खालील प्रश्न बघा.

● प्र. पृथ्वीवरील पाण्याच्या संदर्भात खालील विधाने विचारात घ्या:

१) नद्या आणि तलावांमध्ये पाण्याचे प्रमाण भूजलाच्या प्रमाणापेक्षा जास्त आहे.

२) ध्रुवीय बर्फाच्या कॅप्स आणि हिमनद्यांमध्ये पाण्याचे प्रमाण भूजलाच्या प्रमाणापेक्षा जास्त आहे.

वरीलपैकी कोणते विधान बरोबर आहे/आहेत?

अ) फक्त १

ब) फक्त २

क) दोन्ही १ आणि २

ड) दोन्ही १ किंवा २ नाही

गोड्या पाण्याच्या स्राोतांचे विभाजन :

भूजल : जगातील गोड्या पाण्याच्या ३०.१ साठा

नद्या आणि तलाव (पृष्ठभागावरील पाणी) : जगातील गोड्या पाण्याच्या फक्त ०.३ साठा.

म्हणून, भूजलात नद्या आणि तलावांपेक्षा खूपच जास्त प्रमाणात आहे. म्हणून, विधान १ चुकीचे आहे.

जगातील गोड्या पाण्याचा एक महत्त्वाचा भाग ध्रुवीय बर्फाच्या कॅप्स आणि हिमनद्यांमध्ये साठलेला आहे.

हिमनद्या आणि हिमनद्या: जगातील गोड्या पाण्याच्या अंदाजे ६८.७ साठा.

भूजल: सुमारे ३०.१ साठा.

अशा प्रकारे, बर्फाच्या कॅप्स आणि हिमनद्यांमध्ये साठवलेले पाणी भूजलापेक्षा जास्त आहे. म्हणून, विधान २ बरोबर आहे.

या प्रश्नावरून आपल्याला हे लक्षात येते की, संकल्पनांसोबत तथ्यांवरही प्रश्न विचारले जातात. त्यामुळे आपण तथ्यांवरही काम करणे अपेक्षित आहे. आगामी पूर्वपरीक्षेसाठी आपण या बाबींचा विचार करून अभ्यासाचे नियोजन करायला हवे.

sushilbari10@gmail.com