डॉ. राजन भोसले
जननेंद्रियांबद्दल जे पूर्वग्रह पालकांच्या मनात असतात ते मुलांच्या मनात अजिबात नसतात. जननेंद्रियांचा लैंगिकतेशी असलेला संबंध लहान मुलांच्या ध्यानीमनीही नसतो. त्यामुळे मुलाने जननेंद्रियाला हात लावण्यात काहीही ‘लैंगिक’ नसतं. सोबतच त्यात गैर, चुकीचं किंवा विकृत असंही काही नसतं. असतं ते फक्त अगम्य कुतूहल! पालकांच्या जननेंद्रियांबाबतच्या पूर्वग्रहांतून उद्भवलेली तीव्र प्रतिक्रिया मुलांच्या व्यक्तिमत्त्वावर मात्र खूप खोल व दूरगामी परिणाम करू शकते.
सदतीस वर्षांच्या सविताला लग्नानंतर नऊ वर्षांनी मुलगा झाला. मुलगा दहा महिन्यांचा असताना सविता त्याला घेऊन एका विशिष्ट तक्रारीसाठी बालरोगतज्ज्ञांकडे गेली. तक्रार अशी होती, की लहानगा सुरेश रोज रात्री अकराच्या सुमारास झोपेत कर्कश्यपणे ओरडत रडू लागे. हे रडणं सुमारे वीस-पंचवीस मिनिटं चाले व मग थकून तो पुन्हा झोपी जात असे. एरवी सुरेशची तब्येत अगदी सुदृढ व निकोप म्हणता येईल अशी होती. फारशा शारीरिक तक्रारी किंवा आजारपण नव्हतं. आहार, पचन, वयानुरूप होणारी वाढ या कशातच काही वावगं नव्हतं. स्वभावाने मात्र तो थोडा लाजरा, घाबरट व शांत म्हणता येईल असा होता. आईपेक्षा वडिलांकडे त्याचा ओढा मात्र थोडा जास्त होता.
रोज रात्री ओक्साबोक्शी रडण्याचा हा प्रकार दोन-तीन आठवडे सातत्याने होत होता म्हणूनच सविता त्याला घेऊन एका नामांकित बालरोगतज्ज्ञांकडे आली होती. सुरेशच्या सर्व प्रकारच्या तपासण्या केल्या गेल्या, पण त्यातून डॉक्टरांना काहीच निदान झालं नाही. ‘सुरेश शारीरिकदृष्टय़ा निरोगी आहे.’ असं सांगत डॉक्टरांनी सविताला समुपदेशकाकडे जाण्याचा सल्ला दिला. समुपदेशकाला सुरेशच्या तक्रारींबद्दल सांगितल्यावर त्यांनी थोडय़ा तपशीलवारपणे काही गोष्टी सविताला विचारल्या. प्रश्नांच्या माध्यमांतून केव्हा, कसं, कशामुळे असं होत असेल याचा मागोवा घेत असतानाच सविताने एक विशिष्ट गोष्ट डॉक्टरांना सांगितली. रोज रात्री झोपेत सुरेशला आपले जननेंद्रिय हाताने घट्ट पकडून झोपण्याची सवय आहे. हा प्रकार थोडा विचित्र वाटल्याने, सविता तो गाढ झोपेत असताना हळुवारपणे त्याचा हात जननेंद्रियांपासून दूर करण्याचा प्रयत्न करत असे. पण असा प्रयत्न आईने करू लागताच सुरेश झोपेतच जोरात रडायला सुरुवात करत असे. हे रडणं वीस पंचवीस मिनिटं चाले. त्यानंतर पुन्हा जननेंद्रिय हाताने घट्ट पकडूनच तो झोपी जात असे.
हा प्रकार सुरू होण्याच्या आधीच्या काळातली चौकशी करताच सविताने आणखीन एक नवीन गोष्ट समुपदेशकाला सांगितली. ‘‘साधारण दीड एक महिन्यापूर्वी एक विचित्र सवय सुरेशला लागली होती. दिवसा अनेकवेळा तो आपल्या जननेंद्रियाशी खेळत असे. असं करताना बऱ्याचदा त्याचं जननेंद्रिय उत्तेजितही होत असे. हा ‘घाणेरडा’ प्रकार थांबण्यासाठी मी कधी त्याला रागवत असे तर कधी त्याच्या हातावर चापटय़ा मारत असे. रागवण्याने घाबरून काही काळ असं करायचं थांबवून, माझं लक्ष नसताच पुन्हा जननेंद्रियाशी खेळण्याचा प्रकार तो चालू करत असे.’’ त्याला या सवयीपासून परावृत्त करण्यासाठी सविताने त्याला हातमोजे घालण्याचाही प्रयोगही करून पहिला होता.
या ‘विचित्र’ व ‘घाणेरडय़ा’ वाटणाऱ्या प्रकाराची चर्चा सविताने आपल्या नणंदेशी केली होती. नणंद नर्सिंगचा कोर्स केलेली व दोन मुलांची आई असल्याने, घरातल्या घरात तिचा सल्ला घेणं सविताला योग्य व सोईस्कर वाटलं होतं. पण या प्रकारच्या वर्तनामागच्या मानसशास्त्राची फारशी माहिती नसलेल्या नणंदेने सविताला उलट अधिकच घाबरवलं होतं. ‘हे लैंगिक विकृतीचं लक्षण असू शकेल. मोठा झाल्यावर ही विकृती वाढू शकेल,’ असं काही तरी सांगितल्याने सविता अधिकच बेचन झाली होती व सुरेशने जननेंद्रियाशी खेळण्याचा हा प्रकार थांबवावा म्हणून अधिकच त्याच्या हालचालींवर पाळत ठेवू लागली होती.
अवघ्या दहा महिन्यांच्या सुरेशने जननेंद्रियाला हाताळण्याचा हा प्रकार खरोखरच विचित्र, विकृत किंवा घाणेरडा आहे का? या प्रकाराचे काही दुष्परिणाम असू शकतात का? अशा प्रकाराबाबत आईची किंवा वडिलांची प्रतिक्रिया व भूमिका काय असावी? असे अनेक प्रश्न इथे उद्भवतात. पालकांचं शंकानिरसन व्हावं म्हणून काही गोष्टी पालकवर्गास विस्तारपूर्वक समजावण्याचा प्रयत्न मी इथे करणार आहे.
नुकत्याच जन्माला आलेल्या मुलांना स्वत:च्या शरीराबद्दल काहीही माहिती नसते किंवा कसलेही पूर्वग्रह नसतात. आपलं शरीर नेमकं कुठे सुरू होतं व कुठे संपतं, त्याला किती अंग व कुठकुठले अवयव आहेत व त्यांची करय काय आहेत याची जराही माहिती मुलांना नसते. असते ती फक्त एक आंतरिक ‘जाणीव’ की जी स्वत:चं अस्तित्व जपण्याकडे (सव्‍‌र्हायव्हल) एकवटलेली असते. स्वत:च्या शरीराची नीट ओळख असावी तथापि, त्याच्या गरजा, त्याचं संरक्षण, त्याची जोपासना आपण करू शकू या अस्तित्वगत तीव्र जाणिवेतूनच मुलाचं वर्तन, प्रतिसाद व प्रतिक्रिया उपजत असतात व परिपक्व होत असतात. ‘आपल्या अगदी निकट असलेलं आपलं स्वत:चं शरीर व चहूबाजूंच्या सजीव-निर्जीव अशा सर्व गोष्टी यांची लवकरात लवकर ओळख व माहिती करून घ्यावी, जेणेकरून आपणच आपली जोपासना व संरक्षण करू शकू.’ या अध्याहृत व स्वाभाविक प्रेरणेतूनच मुलाचं वर्तन व विचार आकार घेत असतं. या नैसर्गिक प्रक्रियेचाच भाग असलेलं एक वर्तन म्हणजे – मूल स्वत:च्या शरीराच्या विविध भागांना, अंगांना न्याहाळून, स्पर्श करून त्याची ओळख करून घेऊ लागतं. असं करत असताना या प्रक्रियेमधे केवळ कुतूहल म्हणून जेव्हा मूल आपल्या जननेंद्रियाला स्पर्श करू लागतं तेव्हा त्यांचं हे वर्तन बघताच आई-वडील (किंवा इतर कुणी व्यक्ती) विचलित होतात व त्यांच्या स्वत:च्या मनात असलेले जननेंद्रियांबाबतचे पूर्वग्रह जागृत होतात. ‘मुलाने निरागसपणे स्वत:ला स्पर्श करणं’ या गोष्टींचा चुकीचा व विकृत अर्थ काढून मुलाकडून होणाऱ्या सहज न निष्पाप वर्तनावर आक्षेप घेतला जातो. त्याला मज्जाव केला जातो. कधी कधी तर याबाबत मुलांना पालकांची तीव्र अशी प्रतिक्रियासुद्धा सोसावी लागते. असं होत असताना ‘आपलं नेमकं काय चुकतंय’ हेच त्या बालकांना अवगत नसतं व याचं स्पष्टीकरण करणं पालकांनाही सुचत नाही; सुचलं तरी जमत नाही.
जननेंद्रियांबद्दल जे पूर्वग्रह पालकांच्या मनात असतात ते मुलाच्या मनात मात्र अजिबात नसतात. जननेंद्रियांचा लैंगिकतेशी असलेला संबंध मुलाच्या ध्यानीमनीही नसतो. खरं तर लैंगिकता (सेक्शुअ‍ॅलिटी) या संकल्पनेबाबतच मुलं वयानुरूप पूर्णपणे अनभिज्ञ असतात. अशा वेळी मुलाने जननेंद्रियाला हात लावणं यात खरं तर ‘लैंगिक’ म्हणता येईल असं काहीच नसतं. सोबतच त्यात गैर, चुकीचं किंवा विकृत असंही काही नसतं. असतं ते फक्त अगम्य कुतूहल. पालकांच्या मनात असलेल्या जननेंद्रियांबाबतच्या पूर्वग्रहांतून उद्भवलेली तीव्र प्रतिक्रिया मात्र मुलाच्या व्यक्तिमत्त्वावर खूप खोल व दूरगामी परिणाम करू शकते. नेमकं हेच लहान सुरेशच्या बाबत झालं होतं.
मुलं निरागस असतात. जननेंद्रियाचा लैंगिकतेशी असलेला संबंध इतक्या लहान वयात मुलांमध्ये अद्याप विकसितच झालेला नसतो म्हणूनच त्यांना तो अवगत नसतो. त्यांच्या मनांत जननेंद्रिय व शरीराचे इतर अवयव यांत जराही भेदभाव नसतो. जशी हाताची बोटं, नाक, कान किंवा डोळे, तशीच जननेंद्रियं. असा त्यांचा निरागस दृष्टिकोन असतो. पालकांच्या मनात मात्र जननेंद्रियांबाबत अनेक बरे-वाईट समज-अपसमज रूढ झालेले असतात. पालकांना लैंगिकतेचा जननेंद्रियांशी असलेला संबंध चांगल्यापैकी अवगत असतो. याशिवाय जननेंद्रियांबाबत बरेच पूर्वग्रह त्यांच्या मनात खोलवर रुजलेले असतात. ‘जननेंद्रिय म्हणजे गलिच्छ, हीन, निषिद्ध, कनिष्ठ, लज्जास्पद’ अशा भावनासुद्धा अनेक पालकांच्या मनात अनेक वेळा ठामपणे बसलेल्या असतात. असे समज व पूर्वग्रह असलेले पालक मुलांच्या निष्पाप व निरागस वर्तनाचा नको तो अर्थ काढून विचलित होतात. अनेकदा ‘इतर कुणी पाहिलं तर ते काय म्हणतील व ते आपल्या मुलाकडे विचित्र भावनेने बघतील,’ असे लौकिकाशी जोडलेले विचार विकल्प किंवा भीतीसुद्धा त्यांच्या मनात असते. त्यातूनच मग अशा गोष्टीला विरोध व मज्जाव करण्याचा प्रयत्न पालकांकडून केला जातो. पालकांची तीव्र प्रतिक्रिया पाहून मुलं संभ्रमात पडतात व त्यांच्या नसर्गिक कुतूहलावर आघात होतो.
जननेंद्रिय म्हणजे घाणेरडा अवयव आहे, असं अनेक वेळा मुलांवर बिंबवलं जातं. असं करण्याचे खरं तर अनेक दुष्परिणाम पुढे उद्भवू शकतात. जननेंद्रियांबद्दल किळस किंवा हीनपणाची भावना असेल तर त्यामुळे जननेंद्रियांची नीट स्वच्छता ठेवणं किंवा निगा राखणं हेही काही जणांना सुचत व जमत नाही किंवा अवघड जातं. त्यातूनच लग्नानंतर जननेंद्रियांच्या माध्यमाने शारीरिक संबंधांचा आनंद घेण्याकडेसुद्धा ‘हीन’ दृष्टीने बघण्याची मानसिकता तयार होते. जननेंद्रियांबद्दलची अशी मानसिकता व अशा धारणांमुळे अनेक दांपत्यजीवनं विस्कळीत झाल्याची उदाहरणं समुपदेशकांना नेहमी पाहायला मिळतात.
लैंगिकतेचा व अनुषंगाने जननेंद्रियांचा सुयोग्य व सहज ‘स्वीकार’ असणं ही सुखी वैवाहिक जीवनासाठी असावी लागणारी एक आवश्यक अशी गरज आहे. जननेंद्रियांबाबत बालपणापासून रुजलेले काही नकारात्मक पूर्वग्रह जर मनात असतील तर हा स्वीकार प्रौढ वयात अचानक निर्माण करणं अनेकांना शक्य होत नाही. म्हणूनच मुलांचं संगोपन करताना पालकांनी स्वत:च्या मनात असे काहीही पूर्वग्रह ठेवू नयेत. स्वत:च्या संपूर्ण शरीराबद्दल सहज स्वीकृतीची एकसारखी भावना मुलांमध्ये विकसित व्हावी याकडे पालकांनी लक्ष देणं गरजेचं आहे.
निसर्गाने आपल्याला दिलेला कुठलाही अवयव निषिद्ध किंवा नित्कृष्ट दर्जाचा नाही. प्रत्येक अवयवाचं स्वत:चं असं एक महत्त्व आहे. स्वत:च्या शरीरावर प्रेम असणं व प्रेम करणं हे सर्व प्राणिमात्रांमध्ये खरं तर किती नैसर्गिक व उपजत असतं. त्यात भेदभाव नसतो. शरीराचे सर्व अवयव आपलेच आहेत. त्यांची रचना व कार्य यांची सहज स्वीकृती अपेक्षितच आहे. त्यात आपण बाधा निर्माण करू नये.
स्वत:च्या जननेंद्रियाला हाताळत असता आईने सातत्याने दर्शविलेला आक्षेप, केलेला विरोध, दाखवलेला रोष यातून लहानग्या सुरेशने असा अर्थ काढला होता की, आपल्या सर्व गरजा पुरवणारी व आपलं सतत संरक्षण करणारी आपली ही आई कुठे तरी आपल्या अवयवाच्या पूर्णपणे विरोधात आहे. त्यामुळे आपण गाढ झोपेत असताना ती आपल्या जननेंद्रियाला कदाचित आपल्यापासून हिरावून घेऊ शकेल. तरी आपणच त्याचं संरक्षण करणं गरजेचं आहे. या स्वसंरक्षणात्मक भावनेतूनच छोटय़ा सुरेशनं आपलं जननेंद्रिय स्वत:च्याच हातात घट्ट पकडून झोपी जाण्याचा परिपाठ सुरू केला होता. नेमकी त्याची हीच सवय विचित्र वाटल्यामुळे सुरेशची आई तो झोपी जाताच त्याचा हात जननेंद्रियांपासून दूर करण्याचा प्रयत्न करत असे. पण आईनं असं करताच, ‘आई आपल्या जननेंद्रियाच्या विरोधात आहे’ या अनुमानाला सुरेशच्या मनात अधिकच पुष्टी मिळत असे व अगतिक होऊन तो हतबलतेने रडू लागत असे. समुपदेशनामधून या गोष्टीचा बोध सविताला होत गेला व ती सावध झाली. तिला आपल्या चुका कळाल्या व त्या लगेच तिने सुधारल्या.
मुलं निरागस व क्षमाशील असतात. पालकांचा पवित्रा बदलताच आपल्या धारणा ती सहज बदलतात. छोटय़ा सुरेशनेसुद्धा आईमधला हा बदल जाणवताच आपला अट्टहास सोडला व झोपेत आपले इंद्रिय घट्ट पकडून ठेवण्याची त्याची सवयही पाहता-पाहता लोप पावली.
(हा लेख सत्य घटनेवर आधारित आहे पण गोपनीयतेच्या उद्देशाने नावं बदलली आहेत.)
rajanbhonsle@gmail.com
chaturang@expressindia.com
