आव्हान पालकत्वाचे : चुकलेली दिशा

पालकांनी बहीण-भावंडांमध्ये एकाचं कौतुक करताना दुसऱ्याकडे दुर्लक्ष करणं किंवा भेदभाव करणं ही खूप गंभीर व घातक अशी चूक ठरू शकते. पलक त्याचीच शिकार ठरली आणि त्यातून आलेलं कमीपणाचं खोल रुतलेलं शल्य दूर करण्याचा पलकच्या तारुण्याने निवडलेला मार्ग घातक होता. आई-वडिलांनी तिच्या भावनिक गरजांबाबत बाळगलेलं अज्ञान व तिच्या संवेदनांबाबत राखलेली उदासीनता पलकला त्यांच्यापासून खूप दूर घेऊन गेली..

माधवरावांच्या दोन मुली. दोघी लग्नाच्या वयाच्या. मोठी अलका एकोणतीसची, तर छोटी पलक सत्तावीस वर्षांची. अलका गोरी, रेखीव चेहरा, आकर्षक बांधा त्यामुळे चटकन डोळ्यात भरत असे. पलक तशी सावळी, उंचीने कमी, व्यक्तिमत्त्व साधारणच पण हसरा चेहरा व बोलका स्वभाव. नृत्य व अभिनयात निपुण.

मोठय़ा अलकाचा प्रियकर होता, अमर. दोघं चार वर्ष एकमेकांबरोबर होते. दोघांच्या आई-वडिलांचा त्यांना आशीर्वाद होता. लग्न करायची घाई मात्र अलका व अमर दोघांनाही नव्हती. धाकटय़ा पलकसाठी ‘मुलं पाहू या’ अशा भावनेने माधवरावांनी तिचं नाव व फोटो एका वधुवर सूचक मंडळामध्ये नोंदवलं. बरेच दिवस वाट बघूनही कुठल्याही स्थळाकडून समोरून मागणी आली नाही. माधवरावांनी स्वत:हून काही स्थळांशी संपर्क साधला, पण कुठूनही फारसा प्रतिसाद मिळाला नाही. पलकला पाहायला आलेल्या काही स्थळांनी उलट अलकाबद्दलच उत्सुकता दाखवली व पलकसाठी नकार कळवला.

बरीच प्रतीक्षा केल्यानंतर एका स्थळाने पलकसाठी होकार कळवला; पण त्याबरोबरच पलकची ‘एचआयव्ही’ टेस्ट करून मागितली. एचआयव्ही व एड्सबद्दल जागरूकता असलेले अनेक जण आजकाल लग्नाआधी मुलगा व मुलगी दोघांची ‘एचआयव्ही’ तपासणी करून घेण्याचा प्रस्ताव मांडतात. मुलाकडच्या लोकांनी पलकची तपासणी करून घेण्याचं सुचवत असतानाच ‘आम्ही आमच्या मुलाचीसुद्धा तपासणी करून घेत आहोत’ हे स्पष्ट केलं होतं. तपासण्या केल्या गेल्या व त्याचे रिपोर्टही आले. पलकचा रिपोर्ट बघून तिच्या कुटुंबाला धक्काच बसला. पलकचा रिपोर्ट ‘एचआयव्ही पॉझिटिव्ह’  होता. एड्सला कारणीभूत असलेल्या एचआयव्ही या विषाणूची लागण पलकला झाली आहे, हे दर्शवणारा तो रिपोर्ट होता. मनात शंका नको म्हणून तीच तपासणी पुन्हा एकदा वेगळ्या नामांकित पॅथॉलॉजी लॅबोरेटरीमधून करून घेतली गेली. दुर्दैवाने तो रिपोर्टही पॉझिटिव्ह आला व हे आता स्पष्ट झालं की पलकला एड्सला कारणीभूत असलेल्या एचआयव्ही या विषाणूची लागण झाली आहे. या रिपोर्टच्या रूपानं एक मोठं संकटच माधवरावांच्या कुटुंबावर येऊन कोसळलं होतं.

एड्स हा प्राणघातक रोग प्रामुख्याने लैंगिक संबंधांतून होतो. त्यावर इलाज असले तरी तो पूर्ण बरा करणारी औषधं व उपाय अजूनही विकसित झालेले नाहीत व म्हणूनच उपलब्ध नाहीत. एचआयव्हीचा संसर्ग झालेली व्यक्ती सुमारे आठ ते बारा वर्षे जगते. त्यानंतर शरीरावर एड्सची विविध लक्षणं उमटू लागतात. या लक्षणांवर कुठल्याच औषधोपचारांचा फारसा उपयोग होत नाही. ही अवस्था क्रमाक्रमाने बळावत जाते व त्या व्यक्तीचा पीडादायक दारुण मृत्यू होतो.

‘एड्सला कारणीभूत असलेल्या या एचआयव्ही विषाणूंची लागण आपल्या पलकला कशी झाली असावी? या विचारांनी तिचे आईवडील उद्विग्न झाले. पलकला ही गोष्ट कशी विचारायची? पलकने कुणाशी लैंगिक संबंध ठेवले असतील? तिचं आता काय होईल? या महासंकटाला कसं तोंड द्यायचं? हे व यासारखे असंख्य प्रश्न त्यांना भेडसावू लागले. या चक्रव्यूहातून मार्ग काढण्यासाठी सल्ला घ्यावा म्हणून ते एका ज्येष्ठ समुपदेशकाकडे गेले. समुपदेशकांनी बारकाईने अनेक गोष्टी पलकच्या आईवडिलांना विचारल्या. त्या चच्रेतून बराच इतिहास समोर आला. मोठी मुलगी अलका हिच्या जन्मानंतर माधवरावांना मुलगा हवा होता. दुसरीसुद्धा मुलगी होताच माधवराव काहीसे निराश झाले होते. त्यात दुसरीचा रंग सावळा असल्याने निराशेत भरच पडली होती.

आपल्या जन्मामुळे व आपल्या जन्मापासूनच भावतरंगांच्या पातळीवर (व्हायब्रेशनल) आपण आगंतुक, अनपेक्षित व अस्वीकृत आहोत असे नि:शब्द संकेत पलकला खोलवर स्पर्शून गेले. पुढे वाढीच्या वयात दोन बहिणींमध्ये मोठी अलका ही गोरी, गुणी व सोज्वळ आहे तर लहान पलक सावळी, खटय़ाळ व खोडकर आहे हे तुलनात्मक समीकरण आकार घेत गेलं. सर्वच नातेवाईकांकडून व शिक्षकांकडून अलकाला कौतुक, प्रशंसा व प्रोत्साहन मिळत असे. त्या तुलनेने पलकला मात्र सर्व बाबतीत कळत-नकळत झुकते माप दिले जात असे. पलकला नृत्यांचं अंग होतं. नुसतं पाहूनही ती नृत्याचं सुंदर अनुकरण सहज व उत्स्फूर्तपणे करू शकत असे; पण त्याचं फारसं कौतुक कधी केलं गेलं नाही.

‘आपल्या दोन्ही मुलींना आपण एकसारखं प्रेम करायला हवं. दोघींना मिळालेल्या रंगरूपाला त्या कारणीभूत नाहीत व त्यावर त्यांचं नियंत्रणही नाही. दोघींना कौतुकाची एकसारखी गरज आहे. दोघींमधले कलागुण विभिन्न असले तरी, दोघींना मन व भावना आहेत. दोघींच्या भावनिक गरजा भागवणं हे पालक म्हणून आपल कर्तव्य आहे.’ या गोष्टींचं भान ठेवणं माधवरावांना जमलं नाही. तारुण्यात पदार्पण करताच अलकाचं व्यक्तिमत्त्व उठून दिसणारं व आकर्षक होत गेलं, त्यामानाने पलकचं रंगरूप सर्वसाधारण राहिलं. घरी येणारे पाहुणे-रावळे असोत की बाहेर जाताच भेटणारे मित्र नातेवाईक असोत, अलका सर्वाचंच लक्ष वेधून घेत असे. त्यामानाने पलक दुर्लक्षित राहत असे. सुदैवाने दोन्ही बहिणींमध्ये आपापसात खूप प्रेम व जवळीक होती. आईवडिलांनी जाणूनबुजून किंवा मुद्दाम भेदभाव कधी केला नाही, पण अलकाला मिळणारं ‘इमोशनल अटेंशन’ हे तिच्या रंगरूप व गुणानुरूप असल्याने त्यांच्याकडूनही नकळत व अनवधानाने होणारा भेदभाव ते खरं तर टाळू शकले असते पण त्यात मात्र ते नक्कीच कमी पडले.

योगेशकाका, उषामावशी असे काही नातेवाईक कारण नसताना उगीचच अनेकदा अलका व पलक या दोघांची उघडपणे तुलना करत असत. ‘ती किती गोरी, तू अशी काळी कशी झालीस? ती बघ किती शांत, तू अशी अवखळ कशी? ती बघ कशी छान दिसते व राहते, तू तिच्यासारखी का राहत नाहीस?..’  या व अशा प्रकारच्या वायफळ तुलना पलकला कधी उद्विग्न तर कधी संतप्त करत असत. नातेवाईकांनी उघडपणे केलेल्या अशा घातक तुलनांना विरोध व मज्जाव करण्यात तिचे आईवडील कमी तरी पडत होते किंवा मग त्यामुळे पलकवर होणाऱ्या परिणामांबाबत ते अनभिज्ञ व असंवेदनशील होते असंच म्हणावं लागेल. अशा तुलना, असे प्रसंग टाळणं फारसं अवघड नसतं. पुढाकार मात्र सुजाण पालकांनीच घ्यायचा असतो.

अलका शिकून इलेक्ट्रॉनिक इंजिनीअर झाली, तर पलकने पत्रकारितेमध्ये पदवी मिळवली. शिकत असतानाच अलका व अमर प्रेमात पडले. पलकला तिच्या क्षेत्रातले अनेक मित्र होते, पण त्यात ‘खास’ म्हणता येईल असं कुणीच नव्हतं. पलक एका दूरचित्रवाहिनीमध्ये काम करू लागली. माध्यमातल्या रंगबिरंगी पाटर्य़ा, लेट नाईट्स, सहकाऱ्यांबरोबर कामानिमित्त वारंवार होणारे प्रवास हा पलकच्या कामाचा अविभाज्य भाग होता. अलकाचं जीवन त्या मानाने शिस्तबद्ध, नियमित व सुरळीत होतं. चार वर्षे ती अमरबरोबर होती. दोघे करियरमध्ये गुंतलेले, एकमेकांत रमलेले. जीवनाच्या या टप्प्यावर पोहोचण्याआधी पौगंडावस्था व भर तारुण्यातल्या वर्षांमध्ये सर्व मुलांमुलींप्रमाणे अनेकदा पलकसुद्धा लैंगिक भावनावेग, शारीरिक आकर्षण, कामुक कल्पनाविलास यांचा आंतरिक आवेग अनुभवत असे. आपणही कुणाला तरी आवडावं, कुणीतरी आपल्याही प्रेमात पडावं, आपल्या जीवनातही कुणी खास व्यक्ती असावी या नैसर्गिक इच्छा-वासना पलकमध्येसुद्धा उचंबळून येत असत. अगदी असह्य़ व अनावर होतील असे कामुक भावनावेग पलकला अनेकवेळा बेभान करून टाकत असत. मोठय़ा अलकाला जे ‘मेल अटेंशन’ विनासायास व भरभरून मिळत असे ते आपल्या वाटय़ाला मात्र येत नाही हे पलकला जाणवत असे. पलकचे काही मित्र जेव्हा अचानक अलकाकडे आकृष्ट होत तेव्हासुद्धा तिला आपण न लढलेली लढाई हरलो, असा अनुभव येत असे.

पलकच्या जीवनात हे सर्व असं नेहमी आणि चहुबाजूला होत होतं, तरी त्याची फारशी दखल पालक म्हणून तिच्या आईवडिलांनी कधी घेतली नाही. एकीकडे अलकाच्या कौतुकाने भारावून जात असताना दुसरीकडे पलककडे होणारं दुर्लक्ष त्यांनी कधी फारसं विचारातच घेतलं नाही. पलक हळूहळू अलकाला टाळू लागली. स्वत:चं वर्तुळ, स्वत:चे सहकारी, स्वत:ची मित्रमंडळी घरच्या लोकांपासून दूर ठेवणं तिला सुरक्षित वाटू लागलं. तिचे मित्र, सहकारी कोण याचा मागमूस ती घरच्या लोकांना लागू देईना. हे खरं तर एक मोठं लक्षण व मोठी चाहूल होती, जी पलकच्या आईवडिलांच्या लक्षात यायला हवी होती, पण ही जागरूकता बाळगण्यातही ते कमी पडले.

पलकने स्वत:च्या वर्तुळात, मुलांचं लक्ष वेधून घेण्यासाठी म्हणून तोकडे व तंग कपडे घालायचे, पार्टीमध्ये उत्तेजक वाटेल असा डान्स करायचा, ड्रिंक्स-सिगरेट हातात घेऊन आपण मॉडर्न व बोल्ड आहेत हे सूचित करायचं – असं भडकपणे वागण्याचा एक पॅटर्नच अंगीकारला होता. हे तिचं विश्व होतं आणि ती त्यातच आपला आनंद शोधण्याचा प्रयत्न करत होती. तिने निवडलेली ही जीवनशैलीच तिला ‘लैंगिक प्रयोग’ करायलाही उद्युक्त करत होती. प्रयोग म्हणता-म्हणता आपण नेमकं काय करतोय याचं भान व याचा हिशोब ती ठेवू शकली नाही. एक-एक करत बऱ्याच जणांशी पलकचे शारीरिक संबंध येऊन गेले.

कंडोम वापरला की झालं, बाकी इतर कसलाही विचार ती करत नसे. कंडोम हा केवळ पुरुषाच्या शिश्नावर चढवला जातो. जननेंद्रियाचा उर्वरित भाग अनावृत्तच असतो. त्यामुळे लैंगिक संबंधांतून संसर्ग होऊ शकणाऱ्या एड्स व इतर अनेक गुप्तरोगांपासून कंडोममुळे पूर्ण संरक्षण कधीच मिळत नाही, हे वास्तव अनेकांना माहीतच नसते. पलकलाही ते माहीत नव्हते.

‘‘आपणही कुणाला आवडू शकतो, आकर्षक वाटू शकतो!’’ याचा जणू पडताळाच पलक तिच्या अशा लैंगिक वागणुकीतून करू पाहत होती. कमीपणाचं खोल रुतलेलं शल्य दूर करण्याचा तिच्या तारुण्याने निवडलेला तो एक घातक व बोथट मार्ग होता. पण तिला हे सांगू शकतील, सावध करू शकतील असे तिचे आई-वडील व बहीण तिच्या भावविश्वापासून केव्हाच दुरावले होते. आई-वडिलांनी तिच्या भावनिक गरजांबाबत बाळगलेलं अज्ञान व तिच्या संवेदनांबाबत राखलेली उदासीनता आज पलकला त्यांच्यापासून खूप दूर घेऊन गेली होती.. तिथून एड्समुळे येऊ घातलेला दारुण मृत्यू मात्र आता जवळ दिसू लागला होता.

कितीतरी पालक या चुका करतात. बहीण-भावंडांमध्ये एकाचं कौतुक करताना दुसऱ्याकडे दुर्लक्ष करणं किंवा भेदभाव करणं ही खूप गंभीर व घातक अशी चूक आहे. असं करण्याने सर्वजण एकमेकांपासून दुरावतात. मत्सर मूळ धरतो. जी एकमेकांना पूरक व आधार देणारी अशी ‘सपोर्टव्हि’ नाती होऊ शकली असती, ती विभक्त व विघटित होत जातात. आईवडिलांनी केलेला ‘मुलगा व मुलगी’ हा भेदभावसुद्धा अप्रगत व मागासलेलाच म्हणावा लागेल. पलकच्या बाबतीत तर त्याची सुरवातच तिच्या जन्मापासून तिच्या मुलगी असण्याने झाली होती.

जे पलकच्या बाबतीत घडलं ते आधुनिक काळात आजही घरोघरी घडताना वारंवार दिसून येतं. बहीण-भावंडांची तुलना एकमेकांशी किंवा इतर कुणाशी करणं ही एक खूप गंभीर चूक आहे. हा एक प्रकारचा अन्याय आहे, ज्याचे परिणाम खूप खोल व दूरगामी ठरू शकतात. प्रत्येक मूल वेगळं असतं व प्रत्येकाला पूर्ण स्वीकार व बिनशर्त प्रेम ‘अनकण्डिशनल लव्ह’ हवे असते. प्रेम ही प्रत्येकाची गरज असते. कुणी दिसायला सुंदर तर कुणाचा आवाज सुंदर. कुणी अभ्यासात हुशार असेल तर कुणी खेळात निपुण किंवा एखाद्या कलेत पारंगत असू शकतं. अनेक मुलांमध्ये त्यांच्यातले खास गुण एका विशिष्ट वयात व विशिष्ट वातावरणातच अभिव्यक्त होतात. असं होईपर्यंत त्याचा मागमूस त्यांना व त्यांच्या पालकांनाही अनेक वेळा नसतो. मुलांमधले खास कलागुण व्यक्त होऊ शकतील असं पूरक वातावरण घरात व त्यांच्या वर्तुळात निर्माण करणं ही प्रामुख्याने पालकांचीच जबाबदारी आहे.

या लेखनाद्वारे अनेक पालकांकडून व नातेवाईकांकडून होणाऱ्या एका घातक वर्तणुकीकडे लक्षवेधी अंगुलिनिर्देश करण्याचा प्रयत्न इथे मी केला आहे. प्रतिबंध हा उपचारापेक्षा श्रेष्ठ असतो. पलकच्या बाबतीत जी शोकांतिका झाली ती नक्कीच टाळता येईल अशी होती. आजही असे अनेक पलक आपल्या जवळपास चहूबाजूला वावरत आहेत. त्यांच्या आई-वडिलांपर्यंत हा सावधगिरी बाळगण्याचा संदेश पोहोचावा व त्यांच्याकडून नकळत होणाऱ्या संभाव्य चुका टाळल्या जाव्यात, असं एक डॉक्टर म्हणून मला मनापासून वाटतं.

(हा लेख पूर्णपणे सत्य घटनेवर आधारित आहे. पण गोपनीयतेच्या उद्देशाने नाव व काही तपशील बदलला आहे.)

rajanbhonsle@gmail.com

chaturang@expressindia.com