जेव्हा आपण चुकतो तेव्हा आपण ते स्वत:शी कबूल करतो आणि समोरचा जर आपल्याशी आपुलकीने व प्रेमाने वागला तर आपण तेसुद्धा त्याच्यापाशी कबूल करतो, पण एखाद्याने जर आपली खिल्ली उडवायचा प्रयत्न केला, तर आपण प्राणपणाने त्याविरोधात लढतो.
बोलत असताना जर आपल्याला कोणी सांगितले की, ‘तुझे चुकले’ तर ते शब्द आपल्या काळजावर ओरखडा उमटवून जातात. आपला संताप होतो. ‘माझे’ हा दोन अक्षरी छोटाच शब्द आहे, पण तो फार महत्त्वाचा आहे.  ‘माझे जेवण,’ ‘माझा कुत्रा,’ ‘माझे घर’ किंवा ‘माझे वडील,’ ‘माझा देश,’ ‘माझा देव’ या सगळय़ा ‘माझ्या’मध्ये मालकी हक्क आहे. आपल्याला ‘आपले घडय़ाळ चुकीचे आहे’ किंवा ‘आपली गाडी खराब आहे’ ही वाक्ये फारशी जाचत नाहीत, पण ‘अवकाशातील मंगळाबद्दलच्या आपल्या कल्पना चुकीच्या आहेत,’ असे म्हटलेले सहन होत नाही. आपल्या ज्या खऱ्या किंवा भ्रामक समजुती आहेत, त्या तशाच पुढे चालू ठेवणे आपल्याला आवडते, पण या आपल्या समजुतींवर कोणी अविश्वास दाखवला, तर आपला राग उफाळून येतो आणि मग आपण पळवाटा शोधतो, आपले मुद्दे पटवून देण्याचा प्रयत्न करतो, वितंडवाद घालतो; पण आपला गैरसमज दूर करण्याचा प्रयत्न करीत नाही.
कार्ल रोजर्स हा प्रसिद्ध मानसशास्त्रज्ञ होऊन गेला. त्याच्या ‘ऑन बिकमिंग अ पर्सन’ या पुस्तकातून खालील परिच्छेद घेतला आहे. ‘जेव्हा समोरच्या माणसाला समजून घेण्याची मी स्वत:ला परवानगी दिली तेव्हा माझ्यासाठी ते खूप मौल्यवान होते.’ ज्या पद्धतीने मी हे वाक्य लिहिले आहे ते वाचून तुम्हाला कदाचित विचित्र वाटेल. दुसऱ्याला समजावून घेण्यासाठी स्वत:ला परवानगी देणे गरजेचे असते का? हो! मला वाटते की, ते तसेच असते. अनेक विधानांवरची आपली पहिली प्रतिक्रिया ही टीकात्मकच असते. त्यागामागचा अर्थ जाणून घेण्याचा आपण प्रयत्न करीत नाही. जेव्हा कोणी तरी काही भावना, दृष्टिकोन किंवा विश्वास व्यक्त करतो तेव्हा आपली सहजप्रवृत्ती काय असते की, आपण ताबडतोब ‘अगदी खरे आहे’ किंवा ‘काय हा मूर्खपणा?,’ ते विचित्रच आहे,’ ‘ते अयोग्य आहे,’ ‘ते चुकीचे आहे,’ ‘ते बरोबर नाही,’ अशी प्रतिक्रिया देतो. फार क्वचित आपण स्वत:ला त्या विधानाचा अर्थ जाणून घेण्याची परवानगी देतो.
एकदा मी पडद्यांच्या दुकानात गेलो व त्याला माझ्या घरासाठी पडदे बनवण्याची ऑर्डर दिली. मी पडदे विकत घेतले, पण जेव्हा बिल समोर आले तेव्हा माझे डोळे पांढरे झाले. काही दिवसांनी एक मैत्रीण माझ्याकडे आली आणि तिने पडद्यांना हात वगैरे लावून पाहिला. मग किंमत विचारली आणि मग मी फसवला गेल्याच्या आनंदात ती चीत्कारली, ‘काय? इतकी किंमत. त्याने तुला पडद्यात चांगलेच गुंडाळले!’ हे खरे होते का? हो खरे होते! पण फारच थोडय़ा लोकांना खरे मान्य करण्याची इच्छा असते. कारण ते कटू असते. मीसुद्धा एक मनुष्यप्राणीच आहे. तिची टीका मला सहन झाली नाही. मी स्वत:चा बचाव करू लागलो. मी तिला कापडाची उच्च प्रत दाखवली, शिवाय शिलाईमधली सफाई दाखवली आणि शेवटी सांगितले की, उच्च अभिरुचीच्या गोष्टी या महागच असतात आणि त्यांच्या किमतीत घासाघीस होत नाही, वगैरे वगैरे. दुसऱ्या दिवशी दुसरा एक मित्र आला. त्याने पडद्यांची खूप तारीफ केली. खूप उत्साहाने पडद्यांचे निरीक्षण केले आणि ‘मला जर असे महागडे पडदे घेणे परवडले असते, तर मीसुद्धा घेतले असते.’ असे म्हणाला. आता माझी प्रतिक्रिया पहिल्यापेक्षा पूर्णपणे वेगळी होती. मी म्हणालो, ‘‘तसे नाही! खरे सांगायचे तर मलासुद्धा हे पडदे परवडणारे नाहीत. मी जास्तच पैसे दिलेत. या पडद्यांची ऑर्डर देऊन मला खरे तर पश्चात्तापच झाला.’
जेव्हा आपण चुकतो तेव्हा ते स्वत:शी कबूल करतो आणि समोरचा जर आपल्याशी आपुलकीने व प्रेमाने वागला तर आपण तेसुद्धा त्याच्यापाशी कबूल करतो, पण एखाद्याने जर आपली खिल्ली उडवायचा प्रयत्न केला, तर आपण प्राणपणाने त्याविरोधात लढतो.
आता आर.व्ही. क्राऊले या लाकूड विक्रेत्याची ही गोष्ट वाचा. माझा कोर्स केल्यानंतर त्याने स्वत:त काही बदल केले. वादविवाद न करता प्रकरण कसं सोडवता येतं त्याचा हा किस्सा. तो म्हणतो, ‘‘एकदा एके सकाळी माझ्या ऑफिसमधील फोन खणखणला. अत्यंत रागावलेला व त्रस्त झालेला माणूस पलीकडे होता आणि तो सांगत होता की, ज्या गाडीतून आम्ही त्याच्या कामाच्या ठिकाणी लाकूड पाठवले ते अत्यंत खराब निघाले होते. त्याच्या कंपनीने ते लाकूड उतरवून घेणे पूर्णपणे थांबवले होते. त्यांच्या इन्स्पेक्टरने त्यांना सांगितले की, आम्ही पाठवलेले लाकूड हे कमी दर्जाचे आहे. आणि त्यांनी ते लाकूड स्वीकारणे नाकारले.
मी ताबडतोब त्या माणसाचे जेथे काम चालू होते तेथे निघालो. रस्ताभर ही परिस्थिती कौशल्यपूर्णपणे कशी हाताळायची याचा विचार केला. मी जर पूर्वीचाच असतो, तर अशा परिस्थितीत मी स्थलांतराच्या नियमांवरून काथ्याकूट केला असता व स्वत:च्या बचावाचा पवित्रा घेतला असता. शिवाय मी त्या इन्स्पेक्टरलाही पटवून दिले असते की, लाकडाचा दर्जा उत्तम आहे; पण या वेळेस मी कार्नेजी कोर्समध्ये जे शिक्षण घेत होतो, ती तत्त्वे वापरून पाहायचे ठरवले. ‘‘जेव्हा मी त्या जागी पोहोचलो तेव्हा तिथला मालक व इन्स्पेक्टर माझ्याविषयी अद्वातद्वा बोलत होते, माझी खिल्ली उडवण्याचा व भांडण्याच्या चांगल्याच तयारीत होते. मी त्या ट्रकजवळ गेलो. आणि त्या इन्स्पेक्टरला म्हणालो, ‘जे लाकूड खराब आहे ते वेगळे काढ आणि जे चांगले आहे त्याचा वेगळा ढीग कर.’’
‘‘मग मी त्या इन्स्पेक्टरचे निरीक्षण करू लागलो, तेव्हा त्याचे इन्स्पेक्शन फारच कडक होते, असे माझ्या लक्षात आले व लाकडाच्या दर्जाबद्दलच्या त्याच्या कल्पना चुकीच्या होत्या हेही मला जाणवले. मी तेथे पाठवलेले लाकूड हे ‘व्हाइट पाइन’ जातीचे होते, पण त्या इन्स्पेक्टरला बहुधा फक्त ‘हार्ड वूड’बद्दलचीच माहिती होती. व्हाइट पाइनबद्दलचे फारसे ज्ञान व अनुभव त्याला नव्हता. व्हाइट पाइन हा तर माझ्या आवडीचा विषय होता; पण म्हणून मी माझी अक्कल आत्ता या क्षणाला पाजळू शकत नव्हतो. म्हणून मी गप्प बसून पाहत राहिलो. मग मी हळूहळू त्याला प्रश्न विचारायला सुरुवात केली की, त्याने हे बाजूला काढलेले लाकूड समाधानकारक का नाही? पण त्या वेळी एकदाही मी त्याला त्याचे चुकीचे होते, असे म्हटले नाही. मी यावर जास्त जोर दिला की, त्यांना काय आवडत नाही हे मला समजले तर त्याचा उपयोग पुढील खेपेला होईल. अत्यंत मैत्रीपूर्ण संवादात मी त्या इन्स्पेक्टरला सांगत होतो की, त्यांचा हेतू योग्यच होता. आता त्याचेही मत माझ्याबद्दल चांगले होऊ लागले व आमच्यातला तणाव विरघळू लागला.  हळूहळू त्याचा पूर्ण दृष्टिकोनच बदलला. मग त्यानेच माझ्याकडे हे कबूल केले की, व्हाइट पाइनबद्दल त्याला विशेष अनुभव नाही. आणि मग प्रत्येक ओंडक्याची त्यानेच माझ्याकडे चौकशी केली. मी त्याला त्या लाकडाचा विशिष्ट दर्जा समजावून सांगितला. वर हेसुद्धा सांगितले की, जर लाकूड त्यांच्या मागणीप्रमाणे नसेल, तर त्यांनी ते घेऊ नये. मग त्याला त्याची चूक समजली व तो शरमिंदा झाला. नंतर त्याने कबूल केले की, त्यांना कोणत्या दर्जाचे लाकूड हवे होते, ते त्यांनी त्यांच्या ऑर्डरफॉर्ममध्ये कोठेच लिहिले नव्हते.
आणि या प्रकरणाचा शेवट असा झाला की, मी गेल्यावर त्याने पुन्हा लाकडे तपासली आणि संपूर्ण मालाचा स्वीकार केला आणि आम्हाला संपूर्ण मोबदला मिळाला. या प्रकरणात अगदी छोटीशी युक्ती वापरून आणि निग्रहाचे समोरच्याला ‘तू चुकला’ असे म्हणण्याचा मोह टाळून मी माझ्या कंपनीला मोठय़ा नुकसानीपासून वाचवू शकलो.’’
खरे सांगायचे, तर या प्रकरणात मी तुम्हाला कोणतीच नवीन गोष्ट सांगितली नाही. दोन हजार वर्षांपूर्वी जिझसने म्हटले आहे, ‘तुमच्या शत्रूबरोबर पटकन सहमत व्हा.’ आणि त्याहीपूर्वी म्हणजे ख्रिस्त जन्मापूर्वी बावीसशे वर्षे इजिप्तच्या राजाने त्याच्या मुलाला अत्यंत चाणाक्षपणे सल्ला दिला होता की, मुत्सद्दी बन, त्याचाच तुला भविष्यात उपयोग होईल. आज त्याच सल्ल्याची गरज आहे. वेगळय़ा शब्दांत सांगायचे, तर तुमच्या ग्राहकांशी किंवा जोडीदाराशी किंवा तुमच्या शत्रूशी वाद घालू नका. ‘त्यांचे चुकले’ असे त्यांना कधीही सांगायला जाऊ नका. मुत्सद्दीपणाचे धोरण ठेवून वागा.
थोडक्यात समोरच्या व्यक्तीच्या मतांची कदर करा आणि ‘तुमचे चुकले’ असे त्याला कधीही म्हणू नका.
(मेहता पब्लिकेशनच्या डेल कार्नेजी यांच्या अनुवादित ‘मित्र जोडा आणि लोकांवर प्रभाव पाडा’ या पुस्तकातून साभार.)