ऋतु ते ऋतुसमाप्ती : सुदृढ बाळासाठी…

काही वेगळं खावंसं वाटतं. चिंचा, कैरी, बोरांपासून कधी चमचमीत पदार्थ, कधी मिरचीचा ठेचा, तर कधी गोड पक्वान्न. काही जणींना खडूसुद्धा खावासा वाटतो. हे डोहाळे फक्त खाण्या-पिण्यापुरतेच मर्यादित नसतात. काही तरी वेगळं करण्याचेसुद्धा डोहाळे लागतात. डोहाळे कशामुळे लागतात? गर्भारपणात होणारे संप्रेरकांमधील बदल, पौष्टिक पदार्थांची वाढलेली गरज, पोषक द्रव्यांची कमतरता, सांस्कृतिक अपेक्षा व मानसिक बदल यासारखी त्याची अनेक कारणं असू शकतात. गर्भवतीला लागणारे डोहाळे आणि ते डोहाळे पुरवणं हा खरं तर कौतुकाचाच विषय असतो. या कौतुकामुळे तिच्या मानसिकतेवर सकारात्मक परिणाम होतो.

‘डोहाळ जेवण’ स्त्रीचं गर्भारपण साजरं करण्याची मराठी घरांतील एक सुंदर प्रथा. तिला मातृत्वासाठी तयार करताना केलेला समारंभ. तिचं कोडकौतुक करणं, तिला शुभाशीर्वाद देणं, तिचे डोहाळे पुरवण्यासाठी केलेला कार्यक्रम. पण आपल्या खाद्याप्रधान संस्कृतीमध्ये डोहाळ जेवणाचा अर्थ फक्त खाण्या-पिण्याशी सीमित झाला आहे. डोहाळ जेवणाच्या नावाखाली खाण्याचा अतिरेक केला जातो. नातेवाईक, मित्र-मैत्रिणी, कार्यालयामधील सहकारी सगळेच जण उत्साहाने डोहाळ जेवण करतात. पंचपक्वान्न, चमचमीत पदार्थांचा अति आग्रह केला जातो. हल्ली तर डोहाळ जेवणं हॉटेलमध्येही होऊ लागली आहेत. या अति आग्रहाचा बिचाऱ्या गर्भवतीला मात्र अनेकदा त्रासच होतो.

डोहाळ जेवणाविषयीचा दृष्टिकोन आपण थोडा बदलूया का? मोठा समारंभ साजरा करण्याशी किंवा खाण्यापिण्यापुरता सीमित न ठेवता गर्भवतीला आवडतील अशा काही गोष्टी करूया का? तिच्याबरोबर वेळ घालवणं, गप्पागोष्टी करणं. तिला फिरायला घेऊन जाणं यासारख्या गोष्टींनी तिचं मन आनंदित राहील. आपल्या डोहाळ जेवणाप्रमाणेच पाश्चात्त्य देशात ‘बेबी शॉवर’ (Baby shower)चा छोटेखानी कार्यक्रम केला जातो. गर्भवती व बाळासाठी उपयुक्त गोष्टी तिला दिल्या जातात. यासाठी एक यादीच बनवली जाते. मोठे खर्चीक समारंभ करण्यापेक्षा उपयुक्त वस्तू घेणं, प्रसूतीचं आर्थिक नियोजन करणं जास्त उपयोगी ठरेल नाही का?

अनघाच्या आई तपासायला आल्यावर मला सांगत होत्या,‘‘हे काय फक्त दोन किलो वजन वाढलं गेल्या महिन्यात? तरी मी सांगत होते की दोन जीवांची आहेस, आता दुप्पट खायला हवं. बघा ना डॉक्टर, ही काही ऐकत नाही, जरा जास्त तूप घातलं, गोड खायला दिलं की खात नाही. मग वजन कसं वाढणार आणि बाळाची वाढ कशी होणार? आमच्या शेजारच्या पाटील काकूंची सोनम बघा. पाचवा महिना आहे पण कशी छान, गुटगुटीत झाली आहे. नाही तर आमची अनघा? डॉक्टर, आता तुम्हीच तिला समजावून सांगा.’’

‘‘अहो, अनघाला नाही, तुम्हाला समजवायला हवं आहे. अनघा गर्भवती आहे, पण तिच्या पोटातल्या बाळासाठी तिने दुप्पट खायची काहीच गरज नाही. उलट गर्भारपणात चौरस आहार घ्यायला हवा, पण तो मोजून-मापून. गर्भारपणात फक्त ११ किलो वजन वाढवायचं आहे. म्हणजे प्रत्येक महिन्याला एक ते दिड किलो वजनवाढ पुरेशी आहे. जास्त वजन वाढलं, तर मधुमेहासारखे आजार मागे लागतील.’’ मीच मग त्या दोघींना समजून सांगिलं. म्हटलं, ‘‘गर्भारपणाच्या नऊ महिन्यांत एकूण ११ किलो वजनवाढ हवी, हे अनेकांना माहीत नसतं. कुपोषित किंवा कमी वजन असलेल्या स्त्रियांमध्ये साधारणत: १६ किलो, तर मुळात लठ्ठ असणाऱ्या स्त्रियांमध्ये सहा ते सात किलो वजन वाढणं पुरेसं असतं. आपल्या भारतीय जेवणातली पोळी, भात, बटाटा यासारख्या पिष्टमय पदार्थांत भरपूर कर्बोदकं (Carbohydrates) असतात. यामुळे खूप गोड खाण्याची खरं तर गरजच नसते. गोड खावंसं वाटलं तरी ते प्रमाणातच खायला हवं. आपल्या आहारात प्रथिनांचं (Proteins) प्रमाण मात्र खूप कमी असतं. म्हणूनच मोड आलेली कडधान्यं, डाळी, दुग्धजन्य पदार्थांचं प्रमाण वाढवायला हवं. अंडी, मांस-मच्छीतून ही प्रथिने चांगल्या प्रमाणात मिळतात. जीवनसत्त्वं व खनिजं भरपूर प्रमाणात असलेल्या हिरव्या पालेभाज्या व सलाडचा आहारात समावेश हवा. दैनंदिन आहारात गर्भवतींनी ३०० ते ५०० कॅलरीज जास्त घ्यायला हव्यात. आणि अनघा, कार्यालयात जातेस म्हणून तिथे मिळणारे बर्गर, वडा-पाव, पिझ्झा यासारखे जंक पदार्थ, मात्र खाऊ नकोस गं. गर्भारपणात घरी बनवलेलं ताजं, सकस अन्नच खायला हवं. एका वेळेस कमी, पण दर दोन-तीन तासांनी आहार घ्यायला हवा. दररोज किमान दोन-तीन लिटर पाणी प्यायला हवं. गर्भारपणात तंदुरुस्तीसाठी नियमित शारीरिक व्यायाम महत्त्वाचा आहे. व्यायाम वैद्याकीय सल्ल्यानेच करायला हवा. दररोज किमान ३०-४० मिनिटं चालण्याने रक्ताभिसरण सुधारतं, शरीरातील सूज कमी होते, पचनशक्ती सुधारते. याशिवाय गरोदरपणातील विशिष्ट व्यायाम प्रकार (Prenatal Excercises), योगासनं व श्वसनाचे व्यायाम तज्ज्ञांकडून शिकून घ्यावे. नियमित व्यायामाने शरीर लवचीक बनतं, स्नायू व सांधे बळकट होतात. कंबरदुखी, पायदुखीसारखे त्रास कमी होतात. श्वसनक्षमता वाढते, प्रसूती सोपी व्हायला मदत होते.’’

भरपूर शारीरिक कामं केल्याने प्रसूती सुलभ झाली, असं जुन्या पिढीतल्या स्त्रिया सांगतात. हे जरी खरं असलं, तरी आजच्या पिढीतल्या अनेक मुलींना या शारीरिक कामांची सवय नाही हेदेखील सत्य आहे. सवयीची नसलेली कामं गर्भारपणात अचानक केल्यास त्याचे फायद्यापेक्षा त्रासच अधिक होऊ शकतात.

गर्भवतीने रात्री आठ तास व दिवसभरात किमान एक तास विश्रांती घ्यायला हवी. डाव्या कुशीवर झोपल्यास बाळाला प्राणवायूचा जास्त पुरवठा होऊन बाळाची वाढ चांगली होते. पाठीवर झोपणं शक्यतो टाळावं.’’

‘माझं बाळ नीट वाढतंय ना? पाचवा महिना चालू झाला, तरी अजून पोट काही दिसत नाही.’ प्रत्येक गर्भवतीच्या मनात येणारी ही शंका. बाळाची वाढ नीट होते आहे ना हे तपासायला स्त्री आरोग्यतज्ज्ञाकडे महिन्यातून एकदा जायला हवं. सातव्या महिन्यानंतर दर १५ दिवसांनी, तर नवव्या महिन्यात दर आठवड्याला तपासणी केली जाते. बाळाची वाढ बघण्यासाठी सोनोग्राफीचासुद्धा उपयोग होतो.

१९५०मध्ये इयान डोनाल्ड या ब्रिटिश डॉक्टरने गर्भावस्थेतील बाळाची तपासणी करण्यासाठी सर्वप्रथम ‘सोनोग्राफी’चा वापर केला. भारतामध्ये मोठ्या शहरात हे तंत्रज्ञान १९८० मध्ये आलं. सोनोग्राफीमध्ये तीव्र फ्रिक्वेन्सीच्या ध्वनिलहरींचा उपयोग केला जातो. या ध्वनिलहरींमुळे बाळाला काहीही त्रास होत नाही. गर्भारपणात सोनोग्राफी साधारणत: तीन ते पाच वेळा केली जाते. गर्भाची वाढ बघण्यासाठी, गर्भामधील व्यंग शोधण्यासाठी गर्भजलाचं प्रमाण व वारेची स्थिती बघण्यासाठी सर्वसाधारणपणे सोनोग्राफी केली जाते. सोनोग्राफीचं तंत्रज्ञान दिवसेंदिवस विकसित होत आहे. सोनोग्राफीत थ्री डी, फोर डी व कलर डॉपलरचा वापर करून अचूक निदान करता येऊ लागलं आहे. गर्भारपणाच्या बाराव्या आठवड्यात गर्भातल्या गुणसूत्र दोषांसाठी तर साधारण १६ ते २० आठवड्यांत बाळातील व्यंग शोधण्यासाठी सोनोग्राफी केली जाते. अर्थात बाळातील सर्वच दोषांचं सोनोग्राफीने निदान करता येईल असं नाही. २४व्या आठवड्यात बाळाच्या हृदयाचा ‘इको’Echocardiogram- बाळाच्या हृदयाची अल्ट्रासाऊंड तपासणी)करता येतो. सोनोग्राफीच्या साहाय्याने ‘गर्भजल परीक्षा’ (Amniocentesis) करून बाळाच्या विशेष चाचण्या करता येतात. गर्भाशयातील बाळामध्ये रक्त संक्रमण करता येतं. बाळ गर्भाशयात असताना त्याच्यावर शस्त्रक्रियासुद्धा आधुनिक वैद्याकशास्त्रामध्ये केली जाते.

आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर खरं तर मानवाच्या उद्धारासाठीच व्हायला हवा. हे तंत्रज्ञान मानवी विकासासाठीच वापरलं जायला हवं. मात्र कधी कधी या तंत्रज्ञानाचा वापर चुकीच्या गोष्टींसाठी केला जातो. सोनोग्राफीच्या बाबतीत हेच घडलं आणि स्त्रीभ्रूणहत्येचं कांड सुरू झालं. २०१९ मध्ये प्रदर्शित झालेला ‘Y’ नावाचा मराठी चित्रपट स्त्रीभ्रूण हत्येच्या समाजातील भीषण वास्तवावर भाष्य करतो.

स्त्री व पुरुष दोघेही समाज व्यवस्थेचे महत्त्वाचे घटक. खरं तर दोघांचंही महत्त्व एकसमानच असायला हवं. परंतु पित्तृसत्ताक संस्कृती असणाऱ्या आपल्या समाजात मुलींना कायमच दुय्यम दर्जा मिळाला आहे. मुलगा ‘वंशाचा दिवा’ तर मुलगी ‘नकोशी असलेली जबाबदारी’. समाजाच्या या मानसिकतेमुळे मुलगी जन्मालाच घालायला नको, या विचारांनी स्त्री भ्रूणहत्या केली जाऊ लागली. सोनोग्राफीच्या तंत्राचा गैरवापर केला गेला आणि मुली जन्माआधीच मारल्या जाऊ लागल्या. भारतातील लिंग गुणोत्तर (Sex Ratio) बदलला. मुलींची संख्या कमी होऊ लागली. हे समाज म्हणून दूरगामी परिणाम करणारं असतं.

स्त्रीभ्रूणहत्या टाळण्यासाठी १९९४मध्ये भारतात ‘गर्भधारणापूर्व आणि प्रसूतीपूर्व निदान तंत्र कायदा’ (PCPNDT) अस्तित्वात आला. या कायद्यानुसार लिंग निदानावर बंदी घालण्यात आली. अनैतिकतेचा हा धंदा चोरून करणारे गुन्हेगार दुर्दैवाने आजही समाजात आढळतात.

बाळामधील दोष बघण्यासाठी सोनोग्राफीप्रमाणेच Double marker, Quadruple marker, NIPS यासारख्या आधुनिक रक्तचाचण्याही गर्भारपणात केल्या जातात. आईच्या आजारांचं निदान करण्यासाठी हिमोग्लोबिन, रक्तातील साखर, थायरॉईड याबरोबर इतर काही विशिष्ट चाचण्या गरजेप्रमाणे करता येतात. अनेकदा प्रश्न विचारला जातो की, पूर्वी कुठे एवढ्या तपासण्या केल्या जात होत्या? तरीसुद्धा चांगली बाळं जन्माला येत होतीच ना. मग कशासाठी एवढया चाचण्या करायच्या? यांची खरंच गरज आहे की हे ‘फॅड’ आहे.

आधुनिक वैद्याकशास्त्रात सुचवल्या गेलेल्या या चाचण्यांमुळे आपण अनेकदा गर्भारपणातल्या संभाव्य धोक्यांचा अंदाज बांधू शकतो. उदाहरणार्थ, बाराव्या आठवड्यातील सोनोग्राफीमध्ये गर्भाशयाला रक्तपुरवठा करणाऱ्या प्रमुख रक्तवाहिनी (Uterine Artery) मधील रक्तपुरवठ्यात अडथळा दिसल्यास या स्त्रियांमध्ये गरोदरपणात रक्तदाब वाढण्याची व बाळाची वाढ कमी होण्याची शक्यता असते. हा संभाव्य धोका लक्षात आल्याने तिसऱ्या महिन्यापासूनच औषधोपचार सुरू करून हा धोका काही प्रमाणात टाळता येतो. पूर्वीच्या काळी बाळ जन्मल्यावरच बाळातलं व्यंग लक्षात येत असे. आधुनिक चाचण्यांमुळे हे दोष गर्भावस्थेतच लक्षात येतात. त्यामुळे बाळ वाढू द्यायचं की गर्भपात करायचा यासारखे व्यावहारिक निर्णय वेळेतच घेता येतात. म्हणूनच या चाचण्या महत्त्वाच्या ठरतात.

गर्भारपणात लोह, जीवनसत्त्व व कॅल्शियमच्या गोळ्या नियमितपणे घ्यायला हव्या. याशिवाय प्रथिने, खनिजे, ओमेगा ३ यासारखी पूरक औषधं जरुरीप्रमाणे दिली जातात. धनुर्वात, डीपीटी (डिप्थीरिया, डांग्या खोकला (पर्टुसिस), आणि धनुर्वात (टिटॅनस) व फ्लूचे लसीकरण गरोदरपणात केल्याने आई व बाळाला या रोगांपासून संरक्षण मिळते. पुढील पिढी शारीरिक व मानसिकदृष्ट्या तंदुरुस्त होण्यासाठी गर्भारपणात पुरेशी काळजी घ्यायलाच हवी.
vaishalibiniwale@yahoo.com