– मंदार दीक्षित
यशोगाथा या आपल्याला नेहमीच प्रोत्साहन देतात आणि अज्ञात प्रांतामध्ये मुशाफिरी करायची प्रेरणा देतात. त्यामुळेच भविष्यातल्या अनेक यशोगाथांचं बीज आव्हानं पेलणाऱ्या गोष्टींमध्ये दडलेलं असतं. एकाच्या यशामुळे दुसरा प्रेरीत होतो, दुसऱ्यामुळे तिसरा अशी आव्हानं पेलण्याची एक चिरंतन साखळीच तयार होते. अशा यशोगाथांच्या उदाहरणांनी आपला इतिहास भरलेला आहे.
एन आर नारायण मूर्ती, भारतीय आयटी क्षेत्राचे निर्विवाद नेते, इन्फोसिसचे संस्थापक असेच आपले एक हीरो आहेत. इन्फोसिसनं ज्याप्रकारे संपत्तीची निर्मिती केली आणि कर्मचाऱ्यांना नफ्यात वाटेकरी करून घेतलं आणि विशेषत: दक्षिण भारतामध्ये तरूणांच्या टॅलेंटला या क्षेत्राकडे आकर्षित केलं ते अभिमानास्पद आहे. विप्रो, माइंड ट्री, टीसीएस, एल अँड टी इन्फोटेक अशी यशाची शिखरं गाठणारे आदर्श आयटी क्षेत्रानं आपल्याला इन्फोसिस बरोबरच दिले.
आयटी प्रमाणेच बॅडमिंटन हीदेखील भारतातली एक क्रिकेट व्यतिरिक्तच्या खेळांमधली यशोगाथा आहे. जरी प्रकाश पादुकोण हा हीरो असला तरी त्याच्या मुलीला मनोरंजन क्षेत्रात जी प्रसिद्धी मिळाली ती बघता प्रकाश पादुकोणांचं हीरोपण मर्यादित होतं. परंतु ही स्थिती बॅडमिंटनच्या क्षितिजावर सायना नेहवाल व पी व्ही सिंधू यांच्या झालेल्या आगमनानं बदलली. या दोघींमुळे अनेक मुलींना बॅडमिंटनमध्ये करीअर करण्याचा आशेचा किरण दिसला. त्या अनेकांसाठी आदर्श ठरल्या. मी मोठा झाल्यावर सचिन तेंडुलकर होणार हे वाक्य ऐकायची सवय असलेल्या भारतीय कानांवर मी मोठी झाल्यावर सिंधू होणार, सायना होणार किंवा मेरी कोम होणार यायला लागलं. अशा यशोगाथा आपण केवळ सेलीब्रेट करून उपयोगाचं नाही तर त्या मुलांच्या भावविश्वाचा भाग कशा होतील हे बघायला हवं.
अवघ्या दहा वर्षांमध्ये ऑनलाइन पुस्तकं विकणारी कंपनी ते २२ अब्जचं डील करणारी कंपनी हा बन्सल बंधूंच्या फ्लिपकार्टचा प्रवासही थक्क करणारा आहे. ज्यावेळी बन्सल बंधूंनी फ्लिपकार्टचा पाया रचला त्यावेळी स्टार्टअप हा शब्दही भारतात रूजलेला नव्हता. युरोप अमेरिकेत उच्चशिक्षण घ्यायचं आणि मल्टिनॅशनल कंपनीमध्ये भरघोस पगार घ्यायचा हा त्यावेळचा ट्रेंड होता. हा ट्रेंड बन्सल बंधूंनी बदलला. इन्फोसिसनं जशी आयटीमधल्या अनेक आंत्रपिनर्सना प्रेरणा दिली त्याच प्रमाणे बन्सल बंधूंनी अनेक लहान मोठ्या महत्वाकांक्षी तरूणांचा स्टार्टअपमधला मार्ग खुला केला. त्यांच्याकडून प्रेरणा घेऊन अनेकांनी यशाची शिखरं गाठली. आयआयटीमधून बाहेर पडलं की नोकरीची कास धरणारे इंजिनीअर्स आता स्टार्ट अपससाठी काम करायला उत्सुक असतात, तसेच भारतीय तंत्रज्ञांनी अमेरिकेकडे डोळे लावून बसण्याचे दिवस संपत आले असून ते उद्योजक व आंत्रप्रिनर बनत आहेत.
आता चांद्रयान २ चाच विचार केला तर या मोहिमेनं अक्षरश: इतिहास घडवायचाच शिल्लक ठेवलाय. इस्रोच्या मोहिमा आणि मंगळयान ही या क्षेत्रामध्ये यशोगाथांची साखळी निर्माण करतील अशी आशा पल्लवित झाली आहे. अनेक पालक आपल्या मुलांनी एरोस्पेस व रॉकेट सायन्स या क्षेत्राचा विचार करावा असा आग्रह धरताना दिसत आहेत. अवकाश तंत्रज्ञानाबद्दल पुढील पिढीमध्ये कमालीची उत्सुकता व जागृती झाल्याचेही बघायला मिळत आहे. अवकाश संशोधनाशी संबंधित परीघामध्ये व एकूणच इकोसिस्टिममध्ये आंत्रप्रिनरशिप, उत्साह बघायला मिळत असून कौशल्याचा ओघ यातही होईल यामध्ये शंका नाही. प्रसारमाध्यमांनी दिलेलं महत्त्व, बॉलीवूडमध्ये घेतली गेलेली दखल याचा थेट परिणाम तरूणांनी या क्षेत्रात पदार्पण करण्यात होणार आहे. मंगळयानाला पृथ्वीच्या गुरुत्व कक्षेतून मुक्त होण्यासाठी पुरी बनवण्याचं लॉजिक कसं कामाला आलं हे आता बॉलीवूडमुळे घराघरात पोचलेलं आहे. त्यामुळे इस्रोप्रती असलेला आदर वाढण्यास तसंच, जास्तीत जास्त टॅलेंट या क्षेत्राकडे आकर्षित होण्यास मदत झाली आहे. नासामध्ये काम करणारा भारतीय परत येतो त्या ‘स्वदेस’ पासून ‘मंगळयान’ पर्यंत खूप मोठा पल्ला आपण पार केला आहे.
जगभरात अवकाशसंशोधनाबाबत असलेल्या महत्त्वाकांक्षा खासगी क्षेत्रामध्ये झिरपल्या आहेत. यामध्ये मंगळावर राहण्याची तयारी करणारा स्पेसएक्सचा एलन मस्क अग्रभागी आहे. खासगी क्षेत्रामधलं हे सर्वात यशस्वी उदाहरण. जेफ बेझोस व रिचर्ड ब्रॅन्सनदेखील अवकाश भ्रमंती सर्वसामान्यांच्या आवाक्यात कशी येईल यावर काम करत आहेत. भारतात किमान १० स्टार्ट अप कंपन्या या डोमेनमध्ये आज कार्यरत आहेत.
एक्ससीड स्पेस, अस्ट्रम टेक्नॉलॉजी, स्कायरूट एरोस्पेस, ध्रुव स्पेस, अर्थटूऑरबिट, कावा स्पेस, झोवियन, एआरडीएल, अग्निकूल कॉस्मॉस, पिक्सेल, बेलाट्रिक्स एरोस्पेस ही मुंबई, हैदराबाद, दिल्ली आदी ठिकाणची भारतीय स्टार्ट अप्स आहेत. स्पेसक्राफ्ट बनवणं, लहान सॅटेलाईटच्या प्रणालींवर काम करणं, अत्याधुनिक तंत्रज्ञानांनं सॅटेलाईटसंबंधित अपलिंक व डाउनलिंकचा डेटा आत्ताच्या ४०० एमबीपीएसच्या तुलनेत १०० जीबीपीएस इतक्या वेगानं पाठवणं, अवकाश संशोधनाशी संबंधित सल्ला व माहिती देणं, सॅटेलाईटशी संबंधित सर्व उपकरणांचे अल्प किमतीत उत्पादन करणं, सेमीक्रायोजेनिक रॉकेट्ससंबंधित संशोधन करणं, गरूड व चेतक ही दोन रॉकेट्स विकसित करणं असे अनेक उपक्रम या स्टार्ट अप्सच्या माध्यमातून आज हातात घेतले गेले आहेत, ते ही भारतात.
लहान थोरांना सगळ्यांनाच डॉ अब्दुल कलाम यांनी प्रचंड प्रेरणा व उर्जा दिली. मला खात्री आहे, कलामांसारख्या दिव्य नेत्याच्या निधनानंतरही त्यांच्याकडून प्रेरणा घेत इस्रोनं आत्तापर्यंत मिळवलेलं यश व इस्रोचं अत्यंत विनयशील नेतृत्व येत्या दशकामध्ये पथदर्शी ठरणार आहे. भारताचे अवकाश संशोधनातील सुवर्णयुग आता कुठे सुरू झालं आहे आणि भारताच्या अवकाश संशोधनाचा विकास अत्यंत वेगानं होईल यात मला काहीच शंका वाटत नाही. चांद्रयान २ च्या लँडरचा चंद्रभूमीपासून अवघ्या ४०० मीटरवर संपर्क तुटणं हे अपयश नसून पुढे निर्माण होणाऱ्या यशोगाथेतील यशाचा तो एक दुवा आहे हे नक्की!
(लेखक कॉर्पोरेट व्यावसायिक असून स्टार्टअप क्षेत्रामध्ये कार्यरत आहेत. लेखात व्यक्त झालेली मते वैयक्तिक आहेत)
