प्राचीन भारतात ‘हा’ प्रेम विवाह का निषिद्ध मानला गेला?

अधिक वाचा: एक उत्कट अधुरी प्रेम कथा…. उर्वशी आणि पुरुरवा!

आणखी वाचा

दर्यापुरात ‘युवा स्‍वाभिमान’ च्‍या, पोस्‍टरवर भाजप जिल्‍हाध्‍यक्षाची छबी…!

Madhurima Raje : सतेज पाटील ज्यांच्यामुळे ढसाढसा रडले…

काँग्रेसच्या मधुरिमाराजे छत्रपती यांचा कोल्हापुरातून अर्ज मागे

नागपूर : मध्यरात्री अल्पवयीन मुलगी प्रियकराच्या मिठीत; वडिलांनी…

अमरावती जिल्‍ह्यात जुन्‍या-नव्‍या चेहऱ्यांचा संघर्ष!

लोकजागर : ‘पुण्य’कीर्तीचे पतन

अखेर तो क्षण आला, तुळजाला झाली प्रेमात पडल्याची जाणीव; ‘लाखात एक आमचा दादा’ मालिकेत नवीन वळण

वर्गमैत्रिणीसोबत प्रेमविवाह तरीही चार तरुणींशी अनैतिक संबंध; पत्नीने कंटाळून गाठले भरोसा सेल

पा.वा.काणे- धर्मशास्त्र काय सांगते?

मूलतः वधू वराच्या संमतीने केवळ विषय सुखाकरिता मिलन होते, या मिलनाला गांधर्व विवाह असे म्हणतात. अशी व्याख्या पा. वा. काणे यांनी धर्मशास्त्राचा इतिहास (पूर्वार्ध) या ग्रंथात केली आहे. गांधर्व विवाह ही संकल्पना दोन व्यक्तींमधील प्रेम आणि आकर्षणाच्या कल्पनेवर आधारित आहे. प्रेम ही एक शक्तिशाली भावना आहे, जी दोन व्यक्तींना एकत्र आणू शकते आणि त्यांच्यामध्ये मजबूत बंध निर्माण करू शकते असे मानले जाते. गांधर्व विवाहात, वधू आणि वर यांचे एकमेकांवर गाढ आणि खरे प्रेम असल्याचे मानले जाते, म्हणूनच ते त्यांच्या कुटुंबाच्या किंवा समाजाच्या मान्यतेशिवाय विवाह करण्याचा निर्णय घेतात. गांधर्व विवाहाची संकल्पना देखील स्वातंत्र्य आणि वैयक्तिक निवडीच्या कल्पनेशी संबंधित आहे. प्राचीन काळी व्यक्तींना त्यांच्या स्वतःच्या आवडीनिवडी आणि निकषांवर आधारित त्यांचे साथीदार निवडण्याचे स्वातंत्र्य होते. निवड स्वातंत्र्याची ही कल्पना गांधर्व विवाहामध्ये दिसून येते, या विवाहात वधू आणि वर कोणत्याही बाह्य दबाव किंवा प्रभावाशिवाय एकमेकांची निवड करतात. प्राचीन काळी गांधर्व विवाहात वधू-वरांच्या पालकांची संमती समाविष्ट नसल्याने हा विवाहाचा एक अप्रमाणित प्रकार मानला जात असे. या प्रकारचा विवाह सामान्यत: गुप्तपणे केला जात असे.

वैदिक मान्यता?

वैदिक मान्यतेनुसार ब्रह्मविवाह, दैव विवाह, आर्ष विवाह, प्रजापत्य, गंधर्व, असुर, राक्षस आणि पैशाच्च विवाह असे आठ प्रकारचे हिंदू विवाह होते. यातील प्रथम चार विवाह समाजमान्य होते. तर उरलेले चार निषिद्ध मानले जात होते. असे असले तरी गांधर्व विवाह हा ऋग्वेदिक काळात निषिद्ध मानला जात नव्हता. उलट तो लोकप्रिय असल्याचे संदर्भ सापडतात. या कालखंडात सार्वजनिक ठिकणी तरुण-तरुणी एकमेकांना भेटत असत आणि त्यातून त्यांना भावलेल्या जोडीदाराची निवड करण्याचे स्वातंत्र्य त्यांना होते.

आपस्तम्ब गृहसुत्रानुसार

आपस्तम्ब गृहसुत्रानुसार, गांधर्व विवाहात स्त्री स्वतः पती निवडते. ते एकमेकांना त्यांच्या स्वत:च्या मर्जीने भेटतात, एकत्र राहण्याची संमती देतात आणि उत्कटतेने झालेल्या समागमात त्यांचे नाते पूर्ण होते. लग्नाच्या या प्रकारासाठी पालक किंवा इतर कोणाच्या संमतीची आवश्यकता नव्हती.

अधिक वाचा: शिवशंकराची प्रेमाची व्याख्या!

महाभारतातील उदाहरणे

महाभारतात गांधर्व विवाहाची अनेक उदाहरणे सापडतात. त्यातील दुष्यन्त आणि शकुंतला, हिडिंबा आणि भीम ही काही प्रसिद्ध उदाहरणे आहेत. या जोडप्यांनी गांधर्व पद्धतीने विवाह केले होते. गांधर्व विवाहात निसर्गाला साक्ष ठेवून विवाह केला जातो. चंद्र, सूर्य, वृक्ष, वेली, नदी, तलाव इत्यादी निसर्गातील घटकांच्या साक्षीने पुष्पमाला वधू-वर एकमेकांच्या गळ्यात घालून विवाह करतात. याच इतर समाजमान्य विवाहांप्रमाणे विधी होत नाही. मुख्यतः वधू आणि वराने एकमेकांची निवड करणे इतकेच महत्त्वाचे असते.

नारदस्मृतीत काय म्हटलॆ आहे?

मनूने नमूद केल्याप्रमाणे पुरोहित, योद्धा, सैन्यात सेवा करणारे, कुलीन आणि राज्यकर्ते असलेल्या पुरुषांसाठी गांधर्व विवाह सर्वात योग्य आहे. बौधायन देखील गांधर्व विवाहाचा पुरस्कार करतो. नारदस्मृतीत हा विवाह सर्वोत्तम असल्याचे नमूद केलेले आहे. कालांतराने गांधर्व विवाह वादग्रस्त ठरला. बहुसंख्य प्राचीन विद्वानांनी धार्मिक आणि नैतिक आधारावर त्यांना निषिद्ध मानले, या विवाहात समाविष्ट नसणाऱ्या धार्मिक विधींचे कारण अनेक शास्त्रीय ग्रंथांनी देऊन हा विवाह अखेरीस नाकारला गेला.