मेंदूला छिद्रे पाडणारा ‘हा’ दुर्मीळ आजार नक्की आहे तरी काय? त्याची लक्षणे अन् उपाय काय?

या आजाराला अधिक समजून घेण्यासाठी तज्ज्ञांचे प्रयत्न सुरू आहेत. हा आजार संसर्गजन्य आहे का, हे समजून घ्यायचा प्रयत्नदेखील या संशोधनातून केला जात आहे. हूड रिव्हर काउंटी आरोग्य विभागाचे संचालक ट्रिश इलियट यांनी ‘द ओरेगोनियन’ला सांगितले, “आम्ही या प्रकरणांमागील नेमके कारण शोधत आहोत. परंतु, काही प्रकरणांमध्ये खरे कारण काय आहे हे शोधणे खूप अवघड ठरत आहे.” काय आहे क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीज? हा आजार नक्की कसा पसरतो? आणि त्याची लक्षणे काय? त्याविषयी सविस्तर जाणून घेऊ.

‘क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीज’ नक्की काय आहे?

‘मेयो क्लिनिक’ने दिलेल्या माहितीनुसार, क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीज हा एक दुर्मीळ आणि प्राणघातक मेंदूचा आजार आहे. या आजारामुळे रुग्ण लवकर विस्मरणाला बळी पडू शकतो. जो जलद गतीने डिमेन्शियाला कारणीभूत ठरतो. हा आजार प्रियॉन्स म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या असामान्य स्वरूपाच्या प्रथिनांमुळे होतो. प्रियॉन्स प्राथिने मेंदूमध्ये जमा होत जातात आणि मज्जातंतूतील पेशींना नुकसान पोहोचवतात. त्यामुळेच मेंदूवर सूक्ष्मदर्शकाखाली दिसू शकणारी स्पंजसारखी लहान छिद्रे तयार होतात. या आजारामुळे मेंदूमधील ऊतींचे विघटन होते आणि परिणामी विस्मरण, शारीरिक हालचालींत समस्या निर्माण होणे यांसारखे त्रास होतात. गंभीर स्थितीत असलेल्या रुग्णाचा मृत्यूदेखील होऊ शकतो.

क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीज हा काही प्रमाणात अल्झायमरसारखा आहे. मात्र, तो खूप वेगाने वाढतो. या आजाराचे निदान झाल्यानंतर एक वर्षाच्या आत रुग्णाचा मृत्यू होऊ शकतो. १९९० च्या दशकात ब्रिटनमध्ये क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीजचा प्रादुर्भाव झाला होता. तेव्हा सर्वत्र हा आजार चर्चेचा आणि चिंतेचा विषय ठरला होता. त्यावेळी या आजाराला ‘मॅड काऊ डिसीज’ असे नाव देण्यात आले होते आणि संक्रमित गुरांचे गोमांस खाणाऱ्या लोकांना हा आजार होत असल्याचे सांगण्यात आले होते. परंतु, खरे सांगायचे झाल्यास क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीजचा गोमांस सेवनाशी काहीही संबंध नाही. दरवर्षी देशात अंदाजे ५०० ते ६०० नवीन प्रकरणे आढळतात, असे अमेरिकेच्या रोगनियंत्रण आणि प्रतिबंध केंद्राने सांगितले आहे.

हा आजार कसा पसरतो?

क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीज हा विषाणू किंवा जीवाणूप्रमाणे संसर्गजन्य नाही. हा आजार खोकल्यास, शिंकल्यास किंवा आजारग्रस्त व्यक्तीच्या संपर्कात आल्यास होऊ शकत नाही. हा आजार सामान्यतः खालील तीन प्रकारे विकसित होऊ शकतो.

अनियमित अंतराने : हा क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीजचा सर्वांत सामान्य प्रकार आहे. या प्रकारांतर्गत कोणत्याही स्पष्ट कारणाशिवाय व्यक्तीला हा आजार होऊ शकतो. अशा प्रकरणांमध्ये रुग्णाच्या शरीरात या आजाराची सुरुवात अचानक होते. आढळून येणाऱ्या सर्व क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीज प्रकरणांपैकी सुमारे ८५ टक्के प्रकरणे या श्रेणीत येतात.

वारशाद्वारे : १५ टक्क्यांपेक्षा कमी लोकांना हा आजार कौटुंबिक इतिहास असल्यास होतो.

दूषिततेमुळे : दूषिततेमुळे हा आजार झाल्याची अत्यंत दुर्मीळ प्रकरणे आढळून येतात. हा आजार दूषित उपकरणे किंवा ऊतींचा वापर करणाऱ्या वैद्यकीय प्रक्रियेद्वारेदेखील प्रसारित होऊ शकतो. उदाहरणार्थ- आजाराची काही प्रकरणे शस्त्रक्रियेदरम्यान वापरण्यात आलेल्या साधनांशी संक्रमित ऊतींच्या प्रत्यारोपणाशी जोडली गेली आहेत.

या आजाराची लक्षणे काय?

‘मेयो क्लिनिक’च्या मते, क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीज हा न्यूरोलॉजिकल बदलांमुळे दिसून येतो. या आजाराची लक्षणे लवकर बदलत जातात आणि गंभीर होत जातात. सुरुवातीला खालील प्रकारची लक्षणे आढळून येतात..

• व्यक्तिमत्त्वात बदल
• स्मरणशक्ती कमकुवत होणे
• विचार करण्याच्या क्षमतेवर परिणाम होणे
• डोळ्यांना गोष्टी अस्पष्ट दिसू लागणे किंवा अंधत्व येणे
• निद्रानाश
• बोलण्यात अडचण येणे
• अचानक शरीर झटके देऊ लागणे
• गिळायला त्रास होणे

क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीजवरील उपचार काय?

दुर्दैवाने क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीजवर कोणताही उपाय नाही. ‘सीडीसी’ने दिलेल्या माहितीनुसार, क्रुट्झफेल्ड-जाकोब डिसीज हा अतिशय घातक आहे. या आजारावर सध्या कोणताही उपचार नाही किंवा रोगाची तीव्रता कमी करणारा पर्यायी उपचारदेखील नाही. त्यामुळे या आजाराने ग्रस्त रुग्णांना केवळ काळजीवर अवलंबून राहावे लागते. त्यात चिंता, नैराश्य किंवा शारीरिक वेदना कमी करण्यासाठी औषधे दिली जातात. काही प्रकरणांमध्ये भावनिक त्रास कमी करण्यासाठी अँटीडिप्रेससचाही वापर केला जातो. या आजाराची तीव्रता जसजशी वाढत जाते, तसतसे रुग्णांना दुसऱ्या व्यक्तीवर अवलंबून राहावे लागते. तसेच त्यांना आहाराचे सेवन करण्यात आणि शारीरिक हालचाली करण्यासही मदतीची आवश्यकता भासू लागते.