विन्चेस्टर रिपिटिंग रायफल हे नाव अमेरिकेतील विन्चेस्टर रिपिटिंग आम्र्स कंपनीने १८६०च्या दशकात आणि नंतर बनवलेल्या अनेक रिपिटिंग रायफल्सच्या समूहासाठी वापरले जाते. अमेरिकेच्या पश्चिमेकडील प्रांतांमधील अनागोंदी संपवण्यात या बंदुकांचाही मोठा वाटा होता. यातील मॉडेल १८७३ ही विशेष गाजलेली बंदूक.
विन्चेस्टर रायफल ही एक प्रकारे स्मिथ अ‍ॅण्ड वेसन कंपनीतूनच निर्माण झालेली कंपनी होती. न्यूयॉर्कमधील वॉल्टर हंट यांनी १८४८ साली व्हॉलिशन रिपिटिंग रायफलचे पेटंट घेतले होते. या हंट रायफलमध्ये रॉकेट बॉल म्हणून ओळखले जाणारे काडतूस वापरले जायचे. मात्र हंट रायफल फारशी शक्तिशाली नव्हती. लेविस जेनिंग्ज यांनी १८४९ मध्ये हंट यांच्याकडून त्यांच्या बंदुकीचे बौद्धिक संपदा हक्क विकत घेतले आणि विंडसर येथील रॉबिन्स अ‍ॅण्ड लॉरेन्स कंपनीतर्फे १८५२ मध्ये त्याचे उत्पादन केले. होरेस स्मिथ आणि डॅनिएल वेसन यांनी रॉबिन्स अ‍ॅण्ड लॉरेन्स तसेच बेंजामिन टायलर हेन्री यांच्याकडून जेनिंग्जचे पेटंट हस्तगत केले. स्मिथ अ‍ॅण्ड वेसनने हंट-जेनिंग्ज रायफलमध्ये अनेक सुधारणा केल्या आणि काही गुंतवणूकदारांच्या मदतीने १८५५ साली व्लोल्कॅनिक रिपिटिंग आम्र्स कंपनी स्थापन केली. त्यात सर्वात मोठे गुंतवणूकदार ऑल्विहर विन्चेस्टर होते. हस्ते-परहस्ते या कंपनीची मालकी अमेरिकी गृहयुद्धानंतर ऑलिव्हर विन्चेस्टर यांच्याकडे आली आणि त्यांनी तिचे नाव विन्चेस्टर रिपिटिंग आम्र्स कंपनी असे ठेवले.
या कंपनीने मूळच्या हेन्री रायफलमध्ये सुधारणा करून पहिली विन्चेस्टर रायफल बनवली. ती विन्चेस्टर मॉडेल १८६६ या नावाने ओळखली गेली. त्यात जुनेच .४४ कॅलिबरचे हेन्री काडतूस वापरले जायचे. या बंदुकीची चौकट ब्रॉन्झची बनवली होती. विन्चेस्टर यांनी त्याऐवजी नवी स्टीलची चौकट वापरून अधिक शक्तिशाली काडतूस वापरू शकणारी बंदूक बनवली. ती विन्चेस्टर मॉडेल १८७३ म्हणून गाजली. तिचेच पुढे १८७६ मॉडेलही बाजारात आले. ते सेन्टेनियल मॉडेल म्हणून ओळखले जाते. त्यानंतरही विन्चेस्टरची अनेक सुधारित मॉडेल्स येत राहिली. मात्र १८७३ चे मॉडेलच सर्वाधिक वापरात राहिले. ते केवळ २० डॉलर इतक्या किमतीत उपलब्ध होते. अमेरिकी सैनिक आणि सामान्य नागरिकांनीही त्याला मोठय़ा प्रमाणात पसंती दर्शवली.
या रायफलचे वैशिष्टय़ म्हणजे ती एकदा लोड केल्यानंतर अनेक गोळ्या झाडू शकत असे. त्याच्या टय़ूब मॅगझिनमध्ये १५ गोळ्या मावत असत. त्यामुळे तिला रिपिटिंग रायफल म्हणत. आता रायफलमध्ये एकेक गोळी भरण्याची कसरत करण्याची गरज नव्हती.
विन्चेस्टर रिपिटिंग रायफलने अमेरिकी स्थानिक इंडियन आदिवासींबरोबरचा संघर्ष, फ्रान्सचे मेक्सिकोतील आक्रमण, स्पेन आणि अमेरिकेचे युद्ध, मेक्सिकोची क्रांती, रशिया आणि तुर्कस्तानचे युद्ध, पहिले आणि दुसरे महायुद्ध अशा अनेक युद्धांमध्ये आपली गुणवत्ता सिद्ध केली.
सचिन दिवाण
sachin.diwan@expressindia.com
