यकृताचा कर्करोग

* यकृताचा कॅन्सर म्हणजे ‘कॅन्सल’ या समीकरणाची जाणीव फडकेकाकांना ‘जावे त्याच्या वंशा तेव्हा कळे’ या उक्तीनुसार २००२मध्ये यकृताच्या कॅन्सरचे निदान झाल्यावरच झाली. उजव्या बाजूला पोटात दुखणे, चालल्यावर धाप लागणे, भूक मंदावणे, वजन कमी होणे, अशक्तपणा आणि अंगात तापाची कणकण ही लक्षणे बरेच दिवस कमी न झाल्याने फडकेकाकांनी डॉक्टरांकडे जाऊन सोनोग्राफी, सी.टी. स्कॅन व बायोप्सी या तपासण्या करून घेतल्या असता चौथ्या स्टेजमधील हिपॅटोसेल्युलर कार्सनिोमा (यकृताचा कॅन्सर) असल्याचे निदान झाले. यकृतात वेगवेगळ्या ठिकाणी कॅन्सरच्या ग्रंथी असल्याने केमोथेरपी हा एकमेव चिकित्सा पर्याय उपलब्ध होता. तेरा केमोथेरपीनंतर यकृतातील कॅन्सर नियंत्रणात आला खरा, परंतु या प्रकारच्या चौथ्या स्टेजमधील कॅन्सरमध्ये सहा महिने ते एक वर्षांत कॅन्सरचा पुनरुद्भव होऊन त्यापेक्षा अधिक आयुर्मर्यादा नसल्याचे वैद्यकीय सत्य माहीत असलेल्या फडकेकाकांच्या मनात धाकधूक होतीच. त्यामुळे आमच्या प्रकल्पात आयुर्वेदिक शमन चिकित्सा, बस्ती-रक्तमोक्षण हे पंचकर्म उपक्रम व पथ्यकर आहार-विहाराचे पालन या चिकित्सेचा दहा वर्षे अवलंब करून फडकेकाकांनी गेल्या वर्षी सहस्रचंद्रदर्शनाचाही आनंद उपभोगला.
कॅन्सरच्या सर्व प्रकारांमध्ये मृत्यूचे दुसऱ्या क्रमांकाचे कारण असलेल्या यकृताच्या कॅन्सरमध्ये शस्त्रकर्म, मुखावाटे किंवा शिरेवाटे केमोथेरपी, केमोअ‍ॅम्बोलायझेशन ही आधुनिक प्रकारची केमोथेरपी, आर्.एफ्.ए. (रेडिओ प्रिक्वेन्सी अ‍ॅब्लेशन) हा अतिशय विकसित रेडिओथेरपीचा प्रकार तसेच यकृत प्रत्यारोपण (लिव्हर ट्रान्सप्लाण्ट) अशा चिकित्सा करूनही बहुतांशी रुग्णांत आयुष्याची गुणवत्ता व आयुर्मान यांत फारशी सुधारणा होत नाही असे आढळून आले आहे. त्यामुळे यकृताचा कॅन्सर होण्याची संभाव्य कारणे टाळणेच बरे.
आयुर्वेद शास्त्रानुसार यकृताची निर्मिती रक्तधातूपासून झाली असल्याने व यकृत हे रक्तवहन स्रोताचे मूलस्थान असल्याने रक्ताची दुष्टी करणारा आहार-विहार यकृताच्या कॅन्सरला हेतूभूत ठरतो. तसेच अन्नपचनाच्या प्रक्रियेत यकृताचा महत्त्वाचा सहभाग असल्याने दीर्घकाळ अन्नपचन बिघडविणारी कारणेही टाळणे योग्य. चिंच, टोमॅटो सॉस, व्हिनेगार यांसारखे अतिशय आंबट पदार्थ; खारवलेले मासे- वेफर्स- फरसाण- पापड- लोणचे असे अधिक मीठ असलेले पदार्थ; हिरवी मिरची- ठेचा- गरम मसाला असे अतितिखट पदार्थ वारंवार व अधिक प्रमाणात सेवन करणे यामुळे रक्तदुष्टी होऊन यकृताचे विकार होण्याची संभावना वाढते. याशिवाय श्रीखंड, पेढे, बर्फी, बासुंदी, पनीर, चीज असे दुधाचे आटवलेले व पचनास जड पदार्थ मोठय़ा प्रमाणात व सतत आहारात असणे, मांसाहार, शिकरण, फ्रूट सॅलड, मासे व दुग्धजन्य पदार्थ एकत्र सेवन करणे, भजी, वडे, सामोसे असे तळलेले पदार्थ वारंवार सेवन करणे यामुळे पचनाची क्रिया बिघडून यकृताचे कार्यही मंदावते. याशिवाय सतत व अधिक धूम्रपान, मद्यपान, गुटखा, तंबाखू, सुपारी ही व्यसने तर यकृताचे शत्रूच! मधुमेह, स्थौल्य, लिव्हर सिरॉसिस, हिपॅटायटिस बी व सी, फॅटी लिव्हर हे आजार असलेल्या व्यक्तींत यकृताचा कॅन्सर होण्याची संभावना अधिक असते. आजकाल कृषिक्षेत्रात सर्रास वापरली जाणारी रासायनिक खते व कीटकनाशके हेही यकृताच्या कॅन्सरचे प्रमाण वाढत असल्याचे संभाव्य कारण आहे.
पोटाच्या उजव्या कुशीत दुखणे, जडपणा जाणवणे, यकृताचा आकार वाढून पोटाच्या उजव्या बाजूला यकृत स्पर्शगम्य होणे, प्लीहेचा आकार वाढणे, पोटात पाणी होणे, भूक मंदावणे, तोंडाला चव नसणे, उलटय़ा होणे, संपूर्ण शरीराला खाज सुटणे, डोळे-जीभ व त्वचेचा रंग पिवळा होणे, वजन कमी होणे अशी लक्षणे अधिक दिवस दिसल्यास डॉक्टरांच्या सल्ल्याने सोनोग्राफी, सी.टी. स्कॅन, एम्.आर्.आय., पेट स्कॅन, लिव्हर स्कॅन, बायोप्सी, अल्फा फिटो प्रोटिन हा टय़ुमर मार्कर (रक्ताची तपासणी) यापकी योग्य त्या तपासण्या करून घेणे हितकर ठरते.
ल्ल  चिकित्सासूत्र रक्तधातूची शुद्धी करणारी, यकृतातील संचित दुष्ट दोषांचे व रक्ताचे निर्हरण व शोधन करणारी, यकृताचे कार्य सुधारून त्या अवयवाला बल देणारी व पचन सुधारणारी शोधन, शमन व रसायन चिकित्सा व त्या जोडीला पथ्याहार-विहाराचे पालन हे आयुर्वेदानुसार यकृताच्या कॅन्सरचे चिकित्सासूत्र आहे. यासाठी कुटकी, कुमारी (कोरफड), त्रिफळा, आरग्वध (बाहव्याचा मगज) यांसारखी विरेचन करणारी द्रव्ये; आरोग्यवíधनी, नवायास लोह, प्रवाळ यांसारखी शमन औषधे उपयुक्त ठरतात.
ल्ल आहारात तांदूळ, मूग, मसूराचे पदार्थ; दूधी, पडवळ, भेंडी, सुरण, पुनर्नवा (वसुची भाजी) यांसारख्या भाज्या वाफवून किंवा तूप, जिरे, धणे, हळद, आले, लसूण यांची फोडणी देऊन घ्याव्या. बीट, गाजर, मुळा यांचे सूप आठवडय़ातून २ ते ३ वेळा घ्यावे. मोरावळा, कोकमाचे सार, आवळ्याचे सरबत, लोणी काढलेले गोड ताजे ताक, डािळब किंवा डािळबाचा जाम (दाडिमावलेह), आवळा व ओल्या हळदीचे काप किंवा लोणचे हे पदार्थ पथ्यकर! खजूर, अंजीर, काळ्या मनुका, जरदाळू हा सुकामेवाही पोषक ठरतो.
याशिवाय शरीराला झेपेल इतका मोकळ्या हवेत चालण्या-फिरण्याचा व्यायाम, तज्ज्ञांच्या सल्ल्याने योगासने व संगीत-वाचन यांसारख्या आवडीच्या छंदात मन रमवून मन:शांती ठेवणे यांचा लाभही यकृताच्या कॅन्सरग्रस्त रुग्णांस जीवनाची गुणवत्ता सुधारण्यास निश्चितच होतो.