शब्दबोध : अजगर

अजगर या सरीसृप वर्गातील प्राण्याबद्दल आपल्या मनात भीतीयुक्त कुतूहल असते. आपल्यापैकी अनेकांनी तो लहानपणी गारुडय़ाच्या टोपलीत बघितला असेल. आता अशा प्रकारे प्राणी बाळगण्यास कायद्याने बंदी असल्यामुळे अजगर आपल्याला प्राणी संग्रहालयात किंवा दूरदर्शनच्या वाहिन्यांवर बघायला मिळतो.

सर्व सापांप्रमाणे अजगरदेखील आपलं भक्ष्य संपूर्ण गिळतो. अजगराला आपल्यासारखे चर्वण करण्याचे, लचके तोडण्याचे असे वेगळे दात नसतात. तसेच त्याचा वरचा आणि खालचा जबडा सैलसर अस्थिबंधनांनी जोडलेला असल्यामुळे तो काटकोनात आ वासू शकतो. म्हणूनच तो ससा, भेकर, हरीण असे लहान-मोठे प्राणी सहज गिळू शकतो.

अजगर हा शीत रक्ताचा प्राणी आहे. त्याच्या परिसराच्या तापमानाप्रमाणे त्याचे शरीर थंड वा गरम पडते. त्याचा चयापचयाचा वेगही कमी असतो. शरीर सतत उष्ण राखण्याची आवश्यकता नसल्यामुळे त्याला ऊर्जाही कमी लागते. या सर्वामुळे अजगराने एकदा भक्ष्य गिळले, की अनेक दिवस काही खाल्ले नाही तरी त्याला चालते. या काळात तो सुस्तावतो.

खरं म्हणजे जेव्हा अजगराला भूक लागते तेव्हा तो खूप चपळ असतो. पाणवठय़ावर प्राणी जेव्हा पाणी प्यायला येतात तेव्हा तेथे दबा धरून बसलेला अजगर चपळाईने भक्ष्यावर हल्ला करून त्याला पकडतो; परंतु ही गोष्ट सामान्य माणसाला माहीत नसते. त्यामुळे सतत सुस्त दिसणाऱ्या अजगराला बहुधा देवच खाद्य देत असणार असे वाटून ‘अजगर का दाता राम’ असा शब्दप्रयोग हिंदीत रूढ झाला. अर्थात हा शब्दप्रयोग अजगरासारख्या मंद व आळशी मनुष्याच्या बाबतीत वापरला जातो. सणासुदीच्या दिवशी पोटभरून गोडाधोडाचं जेवण झालं की आपल्यालाही अशीच सुस्ती येते आणि दोन-तीन तास आपण अजगरासारखे डाराडूर पडून राहतो. म्हणूनच पत्त्यांचा डाव टाकण्यासाठी भिडू गोळा करत हिंडताना पुलंचा अंतू बरवा ‘अरे परांजप्या, जागा आहेस का झाला तुझा अजगर?’ अशी आरोळी ठोकतो.

पण अजगर या शब्दाची उत्पत्ती कशी झाली असेल? हा प्रश्न अनेक दिवस मनात घोळत होता. एक दिवस ज.वि. ओकांचा गीर्वाण लघुकोश चाळत असताना अचानक ‘अजागर’ असा शब्द दिसला आणि या प्रश्नाचे उत्तरही मिळाले. कोशात अजागर याचा अर्थ न जागणारा असा दिला आहे. सतत सुस्त असणाऱ्या अजगराला तो चपखलपणे लागू पडतो. खरे म्हणजे अजगराला अजागर हेच नाव अधिक शोभून दिसते. अर्थात संस्कृतमध्येही अजगर असाच शब्द अजगराला आहे; पण अजागर या मूळ शब्दाचा अपभ्रंश होऊन तो तयार झाला असावा असे वाटते. अजागर या मूळ अर्थवाही शब्दाकडे जागरूकतेने न पाहिल्याचाच हा परिणाम समजायचा का?