‘रिओ’पूर्वीच्या ऑलिम्पिक स्पर्धा

आणखी जेमतेम एका आठवडय़ातंच, सारं जग इतर सारे विषय बाजूला ठेवून फक्त रिओ ऑलिम्पिकच पाहील, रिओ ऑलिम्पिकचं ऐकेल आणि रिओ ऑलिम्पिकचं बोलेल. म्हणूनच त्याच वातावरणात राहण्यासाठी खालील माहिती त्याला नक्कीच पूरक आणि उपयुक्त होईल.

आधुनिक ऑलिम्पिक स्पर्धाचे  संयोजक आणि विविध खेळांच्या आंतरराष्ट्रीय संघटकांचे पदाधिकारी खेळाडूंच्या धंदेवाईकतेच्या प्रकरणातून गांजून गेले होते. जरा कुठे ऑलिम्पिक विजेत्यानं कुणाकडून खेळण्याकरिता पैसे घेतल्याचे आढळले की, त्याची गांभीर्यानं अगर माणुसकीतून चौकशी न करताच खेळाडूची विजेती पदकं हिसकावून घेतली जात. दरम्यान खुद्द ऑलिम्पिक कमिटीनंच, धंदेवाईकतेची दारं किलकिली करणे सुरू केलं. तेव्हा तो प्रश्न खूपच सौम्य झाला. पण त्याच दरम्यान आजवर फारसा गंभीरपणे न घेतला गेलेला ‘डोपिंग’चा महाखर्चीक प्रश्न एवढा वाढला आहे की त्यापुढे धंदेवाईकता अगदीच फिकी ठरावी..

..त्यातही ‘रिओ ऑलिम्पिक’ सुरू होण्याच्या उंबरठय़ावर असतानाच आंतरराष्ट्रीय अ‍ॅथलेटिक फेडरेशनचे अध्यक्ष, माजी ऑलिम्पिक विजेते आणि गेल्या (लंडन-२०१२) ऑलिम्पिक स्पर्धेचे संयोजक प्रमुख सबॅस्टिन को, यांनी रशियन अ‍ॅथलेट्सचे पद्धतशीर ‘डोपिंग’ प्रकरण लक्षात घेऊन त्यांना ‘रिओ’त बंदी घातल्यापासून तर ते सारे प्रकरण तापले आहे, त्यावर रशियाने उचललेलं पाऊल आता किती टोकावर जाईल हेच ‘रिओ’ ऑलिम्पिकपुढील सर्वात मोठे प्रश्नचिन्ह आहे. कारण त्यातून थेट ऑलिम्पिकला तडा जातो की काय, अशी भीती व्यक्त होऊ लागली आहे.

त्यापुढे रिओ पुढील आर्थिक अडचणी फारशा गंभीर नाहीत. आणि ‘जमेकाचा उसान बोल्ट यावेळीही शंभर मीटर शर्यत जिंकून, अशक्य ते शक्य करेल का? चक्क अठ्ठेचाळीस वर्षे, अमेरिकेच्या रॉबर्ट (बॉब) निमॉन याचा लांब उडीतील ८.९० मी.चा अबाधित उच्चांक रिओत मोडला जाणार का? भारतीय हॉकीत नव्यानं आलेला जोम पदकाच्या रूपानं सिद्ध होणार का? सायना नेहवाल यावेळी ‘सुवर्ण’ जिंकेल का वगैरे वगैरे मैदानांतर्गत मर्दुमक्या नेहमीप्रमाणे अखेरच्या दिवसांपर्यंत चर्चेत राहणार हे नक्कीच.

थोडक्यात आधुनिक ऑलिम्पिकच्या पहिल्या (अथेन्स १८९६) स्पर्धेपासून येणारी प्रत्येक स्पर्धा काही ना काही नावीन्य आणि प्रश्नचिन्ह घेऊन येत असते आणि काही ना काही प्रसंग अविस्मरणीय ठरवून इतिहास जमा होत असते. अशा पाश्र्वभूमीवर त्यातील काही महत्त्वाच्या घटनांवर टाकलेला हा  दृष्टिक्षेप.

पण त्या आधी ज्यांचा ‘ऑलिम्पिकचे जनक’ या सर्वार्थानं उचित ठरेल, असे फ्रेंच तत्त्ववेत्ते पियर बॅरन द कुबर्टिन यांच्या विषयी ओझरता उल्लेख करणं आवश्यक ठरतं. कारण त्यांच्या अपार कष्टांचा आणि प्रगल्भ वैचारिकतेचा आधुनिक ऑलिम्पिकवर अमीट ठसा उमटला आहे. विशेष प्रारंभीच्या काही स्पर्धातून उथळ विचारांच्या संयोजकांनी जी अपरिपक्वता दाखवली त्यातून ऑलिम्पिकचा ‘बाल-मृत्यू’ होतो की काय अशीच शंका होती. पण कुबर्टिन यांच्या सात्विक, संयमी आणि दूरदृष्टीने तो धोका टळला. अन्यथा ऑलिम्पिकची कुठे नावनिशाणीही राहिली नसती.

बॅरन द् कुबर्टिन यांनी ग्रीकांच्या प्राचीन ऑलिम्पिकचा जो अभ्यास केला त्यातून ते पूरेपूर भारावले गेले होते. ‘इतके की त्यांनी शंभर टक्के एकटय़ाच्या बळावर- स्वत:च्या पैशावर आणि स्वत:च्या कल्पकतेतून ऑलिम्पिकची उभारणी केली. ते स्वत:चंच मूल आहे या जाणिवेतून १८९४ मध्ये कुबर्टिन यांनी आपल्या बाळाचं जिच्याकडून खात्रीनं चांगलं संगोपन होईल अशा ‘ऑलिम्पिक कमिटी’ ची निवड केली. इतकंच नाही तर बाळाला खेळणी आणावीत तसं (पंचवर्तुळ) बोधचिन्ह आणलं. ऑलिम्पिक ध्वज तयार केला. शपथविधिपासून ज्योत प्रज्वलनापर्यंत सर्व उपक्रम प्रत्यक्षात आणले. आपल्या उमरावी ऐटीसह सर्व संपत्ती ऑलिम्पिकसाठी खर्च केली. जगातला हा वैचारिक उच्चांक कायमच अबाधित राहील. जागतिक पातळीवरील क्रीडा संघटकांत कुबर्टिन ही अशा प्रकारची एकमेव व्यक्ती आहे. म्हणूनच सारं जग त्यांना ‘ऑलिम्पिकचे जनक’ या सार्थ नावानेच ओळखू लागलं.

आणि त्यांच्या याच मानसिकतेतून १८९६ ची पहिली ऑलिम्पिक स्पर्धा (अथेन्स) जसं प्राचीन ऑलिम्पिक व्हायचं, तशीच्या तशी आयोजित केली गेली. महिला आणि सांघिक खेळ यांचा विषयही चर्चेत न आणता, प्राचीन स्पर्धेत समाविष्ट असलेल्या सर्व वैयक्तिक खेळांना स्पर्धेत स्थान दिलं गेलं. पण ग्रीस देश त्यावेळीही कर्जबाजारी होता. आधीच्याच वर्षी त्यानं दिवाळखोरी जाहीर केलेली होती. त्यामुळे खुद्द ग्रीसच्या पंतप्रधानांनी ‘असली श्रीमंती परवडण्यासारखी नाही’ म्हणून स्पर्धा संयोजनाची मागणी फेटाळली होती. मग बॅरन द कुबर्टिन तातडीनं अथेन्सकडे धावले. त्यांनी स्पर्धेच्या खर्चासाठी निधी संकलनाचे अनेक पर्याय त्तकालीन राजे, पहिले जॉर्ज यांच्यापुढे ठेवले. मुख्य म्हणजे, सारे अथेन्स स्पर्धेच्या  संयोजनाला एकमुखी उत्सुक होते. त्यांचा रेटा लक्षात घेऊन ऑलिम्पिक आयोजित केलं गेलं आणि अभूतपूर्व यशस्वी झालं. जनसामान्यांनी समारोपानंतर उत्स्फूर्तपणे खेळाडूंची भव्य मिरवणूक काढली. ती रात्री उशिरा, गॅसबत्त्यांच्या उजेडात राजवाडय़ापर्यंत गेली. खुद्द राजेसाहेब तर आनंदात नाहून निघाले होते. त्यातूनच त्यांनी कुबर्टिन यांच्याकडे पुढील सर्वच स्पर्धा अथेन्समध्येच घेण्याची आग्रही मागणी केली. अर्थात ती नाकारली गेली.

ऑलिम्पिक स्थापनेच्या वेळीच (१८९४) ठरविण्यात आले होते की १९०० साली पहिली स्पर्धा पॅरिसमध्ये घ्यायची. पण ती स्पर्धा म्हणजे ग्रीकांच्या प्राचीन स्पर्धेचं पुनरुज्जीवन म्हणायचं तर ती ग्रीसमध्येच होणं जरुरीचं असल्याचा दावा ग्रीस प्रतिनिधीनं केला होता. त्यांच्या आग्रहाखातर स्पर्धेसाठी सहा वर्षे वाट न पाहता ती १८९६ मध्येच ग्रीसमध्ये घेतली जावी याला सर्वच संबंधित देशांनी पाठिंबा दिला. त्यावर पॅरिसचे नियोजित संयोजक निव्वळ नाराजच झाले असं नाही, तर त्यांनी १९००ची पॅरिस स्पर्धा मत्सर आणि द्वेषमुलक पद्धतीनं घेतली.

त्यामुळे ती ‘एक्सो’ या जागतिक औद्योगिक प्रदर्शनातील एक मनोरंजनाचा भाग म्हणूनच हाताळली गेली. गंमत म्हणजे ऑलिम्पिक या नावाचा कुठेही उच्चारदेखील झाला नाही. कुबर्टिन यांच्यासह कुणाही सभासदाला स्पर्धेचं साधं निमंत्रणही दिलं गेलं नाही. फार काय, पण वृत्तपत्रांनीसुद्धा ऑलिम्पिकचा कुठे नामोनिशाणाही प्रसिद्ध केलं नाही. कुबर्टिन यांची शक्य तेवढी मानहानी झाली. तरीपण ते जराही विचलित झाले नाहीत. अशा त्या गोंधळलेल्या आणि मनोरंजक स्पर्धेत भारतात जन्म घेतलेल्या नॉर्म प्रितचर्ड यानं विद्यार्थीदशेत इंग्लंडच्या पथकातून पॅरिसच्या त्या स्पर्धेतील दोन शर्यतीत दुसरे स्थान पटकावलं.

त्यानंतरची म्हणजे १९०४ची तिसरी स्पर्धा नावालाच तेवढी ऑलिम्पिक होती. पण तीसुद्धा वादंगच ठरली. मुळात ती स्पर्धा अमेरिकेतल्याच शिकागो शहरासाठी दिली गेली. पण पॅरिस प्रमाणे, औद्यागिक प्रदर्शनाच्या सोयीसाठी ती सेंट लुईसनं मागितली. त्यावर दोन वर्षेपर्यंत काथ्याकूट चालू होता. एकदा मान्यता दिलेल्या शहराचा पुनर्विचार करण्यास कुबर्टिन यांनी नकार दिला. अखेरीस ते प्रकरण अध्यक्ष्यांपर्यंत गेले. प्रकरण खूपच ताणलं गेल्यावर ऑलिम्पिक कमिटीनं चौदा विरुद्ध दोन अशा मताधिक्क्यानं- अमेरिकन अध्यक्षांचे हितसंबंध असलेल्या सेट लुईसला मान्यता दिली. पण कुबर्टिन तिकडे फिरकले नाहीत तर युरोपातील जवळपास सर्वच देश दूर अंतराचे कारण दाखवून घरीच राहिले.

अशा लागोपाठ दोन निराशजनक स्पर्धामुळे ऑलिम्पिकबाबतची विश्वासार्हता नाहीशी होण्याची चिन्हे दिसू लागली. तेव्हा मात्र ग्रीस देश उत्स्फूर्तपणे पुढे आला. कारण ऑलिम्पिकचं अस्तित्व संपणं हे ग्रीकांसाठी अप्रत्यक्ष नामुष्कीच होती. १९०६ चं अथेन्स ऑलिम्पिक सर्वानीच उचलून धरलं. कुबर्टिन यांच्यासह सर्वच पदाधिकाऱ्यांनी या ऑलिम्पिकसाठी धडाडीने काम केलं. १८९६ च्या ऑलिम्पिकप्रमाणेच सारं शहर मोठय़ा उत्साहात होतं. खरं तर अथेन्सच्या या नव्या स्पर्धेचा सुद्धा ऑलिम्पिक रिवू या मुखपत्रानं ऑलिम्पिक असाच उल्लेख केला. पण प्रत्यक्षात नंतर मात्र ती स्पर्धा मध्यावधी म्हणून ओळखली गेली. तिला ऑलिम्पिकचा दर्जा मिळाला नाही.

मात्र त्यानंतरची १९०८ ची स्पर्धा म्हणजे जणू इंग्लंडकडून ऑलिम्पिकलला मिळालेलं जीवदानच होतं. कारण त्या स्पर्धेनं अवघ्या दोन वर्षांत स्टेडियमच्या उभारणीपासून ते समाविष्ट सर्व खेळांच्या साहित्यांसह, सर्वोत्तम तयारी केली. इंग्रजांच्या शिस्तशीर आखणीतून ती स्पर्धा ही अथेन्सप्रमाणेच अभूतपूर्व यशस्वी ठरली. या वेळी या स्पर्धेत हॉकी आणि फुटबॉल या दोन्ही सांघिक खेळांचा स्पर्धेत समावेश झाला.

तो विशिष्ट कालखंड – (म्हणजे १९०० ते १९५०) हा भारतातल्या मुंबई इलाख्यासाठी जणू एक सुवर्णपर्वाचा होता. पारतंत्र्यात असूनही, शैक्षणिक, सामाजिक, राजकीय, सांस्कृतिक, कलात्मक, नाटय़, साहित्य वगैरे सर्वच क्षेत्रात महाराष्ट्र अग्रेसर होता. आणि त्याला क्रीडाक्षेत्रही मुळीच अपवाद नव्हते. क्रिकेटपासून ते देशी खेळापर्यंत – त्यातही विद्यार्थी जगात विविध खेळांनी बहरलेलं होतं. निव्वळ मैदानांतर्गतच नव्हे तर मैदानबा वैचारिकतेनेही, विशेषत: देशी खेळांसाठी सारं आयुष्य झुगारून देणाऱ्या पिढय़ा त्याच कालखंडात होत्या. त्यांची दूरदृष्टी आंतरराष्ट्रीय क्रीडाक्षेत्रापर्यंत पोहोचली होती. आणि त्यातून पुण्यातील डेक्कन जिमखान्यानं थेट ऑलिम्पिकला गवसणी घातली.

डेक्कन जिमखान्याचे त्यावेळचे कार्यवाह शं. रा. भागवत, त्यांचे सहकारी गोविंदराव मालशे आणि प्राध्यापक हर्डीकर यांनी भारतीय ऑलिम्पिक संघटनेची स्थापना केली. उद्योगपती दोराबजी टाटा, महात्मा गांधींपर्यंत अनेक दिग्गजांच्या भेटीगाठी घेतल्या. संघटनेला तात्पुरत्या संलग्नतेची मान्यता मिळवली. मैदानावर चाचणी स्पर्धा घेतल्या, आणि सहा खेळाडू आणि एक व्यवस्थापक अशा सात जणांच्या पथकानं अ‍ॅन्टवर्प (१९२०) स्पर्धेत भागही घेतला. भले ती सर्वागानं अपयशी ठरली. तरीपण देशातला पहिला प्रयत्न म्हणून त्याचं महत्त्व कायम राहणार आहे. पण त्याच प्रोत्साहनातून पुढे चार वर्षांनी (१९२४ पॅरिस) त्यावेळच्या मद्रासमधील वाय. एम. सी. ए (यंग मेन्स कॅथॉलिक असो.) या शिक्षण संस्थेने आपला संघ पाठविला. तोही अपयशी ठरला. त्यानंतर मात्र (१९२८) भारताचा अधिकृत संघ अ‍ॅमस्टरडॅम ऑलिम्पिक स्पर्धेत उतरला आणि त्यातून हॉकीतील सुवर्णपदक मालिकेला प्रारंभ झाला. पुढील दोन स्पर्धातून तर बर्लिनपर्यंत, ध्यानचंद सिंह यांनी जगाला प्रथमच कौशल्यपूर्ण हॉकीचे दर्शन घडविले. तेव्हापासूनच पुढे अनेक वर्षेपर्यंत ‘हॉकी म्हणजे भारत आणि भारत म्हणजे हॉकी’ असा चेहरा भारतीय ऑलिम्पिकला मिळाला.

बर्लिन (१९३६) स्पर्धा ही पूर्णपणे जर्मनीचा हुकूमशहा अ‍ॅडॉल्फ हिटलरच्या छायेखाली झाली. तरीपण त्या स्पर्धेनं ऑलिम्पिकला खूप काही दिलं. विशेषत: ऑलिम्पिकच्या प्राथमिक मशाल-दौडेचा प्रारंभ या ऑलिम्पिकमध्ये झाला. ग्रीकांच्या प्राचीन ऑलिम्पिकच्या ‘ऑलिंपिया’ला प्रज्ज्वलित करून ती हजारो धावपटूंनी दौडत स्पर्धेच्या शहरी स्टेडियमपर्यंत आणण्याची प्रथा बर्लिननंच सुरू केली. अथेन्समध्ये (१८९६) झालेल्या पहिल्या ऑलिम्पिक स्पर्धेतील मॅरेथॉन शर्यतीचा पहिला विजेत्या म्हणून स्पिरिडॉन लुईस याला हिटलरनं स्पर्धेचा प्रमुख पाहुणा म्हणून निमंत्रित केलं, आणि त्याचा बडा पाहुणचारही केला.

त्यानंतरच्या लंडनच्या (१९४८) स्पर्धेत भारत एक स्वतंत्र देश म्हणून मोठय़ा दिमाखात सहभागी झाला. त्यात भारतानं हॉकीतील आपलं प्रभुत्व कायम राखलं. त्यानंतर युद्धात बेचिराख झालेल्या म्युनिक (१९७२) शहरानं स्पर्धा संयोजित केली आणि अवघ्या ३६ वर्षांत जर्मनीचा झालेला अभूतपूर्व कायापालट साऱ्या जगाला दाखवून दिला. त्याच स्पर्धेत पॅलेस्टिनी मारेकऱ्यांनी नऊ इस्रायली खेळाडूंची हत्या केली. त्या रक्तपातानं स्पर्धेला एक काळा डाग तर लागलाच, पण म्युनिक स्पर्धेनं सुरू केलेले इतर अनेक नावीन्यपूर्ण उपक्रम झाकोळले गेले हेही तितकंच खरं. त्यातही महायुद्धातील बॉम्बहल्ल्यात उद्ध्वस्त झालेल्या घरांचा राडारोडा जो शहराबाहेर फेकला गेला होता त्याच्याच ‘टेकडी’च्या उताराचा वापर करून बांधण्यात आलेले टुमदार स्टेडियम तर वास्तुकलेचा एक सौंदर्यपूर्ण नमुना म्हणूनच ओळखले जाऊ लागले. म्युनिकमध्ये स्पर्धेसाठी आलेल्या जगातील पर्यटक पाहुण्यांना जर्मन कुटुंबात ‘पेइंग गेस्ट’ म्हणून राहण्याची केलेली योजना कल्पकतेची कमाल म्हणूनच गौरविली गेली.

मॉन्ट्रिअल (१९७६) ऑलिम्पिक मात्र तेथील नगरवासियांना अति त्रासदायक झाले. त्यातूनच पोष्टखात्यापासून ते टॅक्सीपर्यंत चालू असलेले एकूण आठ प्रकारचे संप आणि इंग्रजी विरुद्ध फ्रेंच  ही भाषिक चळवळ ऑलिम्पिक स्पर्धेला प्रथमच अनुभवावी लागली. त्याला कारण होते ते सर्व वस्तूंवर टाकण्यात आलेला ‘ऑलिम्पिक कर’. एक वर्षभरासाठी लादला गेलेला तो कर पुढे तसाच सहा वर्षेपर्यंत चालूच होता. पुढील दोन्ही स्पर्धा म्हणजे मॉस्को (१९८०) आणि लॉस एन्जेलिस (१९८४) यांचे एकमेकांवरील बहिष्कार. ते दोन्ही प्रकार म्हणजे चक्क दोन बडय़ा देशातला राजकीय मस्तवालपणा होता. त्यासाठी त्या दोन्ही देशांनी जी कारणं पुढे केली त्यांच्याशी जगाला काहीही देणं घेणं नव्हतं. अर्थात त्यापैकी लॉस एन्जेलिसनं स्पर्धेचं आयोजन खासगी बडय़ा धंदेवाईक कंपन्यांकडे देऊन ऑलिम्पिक क्षेत्रात जणू क्रांतीच घडविली. त्यातही स्पर्धेतून प्रथमच २२ कोटी ३० लाख डॉलर्सचा नफा मिळवून दिला.

पुढे अ‍ॅटलांटा (१९९६) ते लंडन (२०१२) हा ऑलिम्पिकचा प्रवास फारशी धकाधकी न होता सरळपणे झाला. नाही म्हणायला ग्रीसवरील आर्थिक दिवाळखोरीचे ऑलिम्पिक स्पर्धेवरचं सावट, शंभर वर्षांपूर्वी (अथेन्स १८९६) होते, तसेच ते अथेन्स २००४ मध्येही कायम होते. बीजिंग (२००८) स्पर्धेत चीनची मर्दुमकी अपेक्षेपेक्षा अधिकच प्रभावी होती. आणि २०१२ मधील लंडन ऑलिम्पिकत्या आधीच्या दोन्ही (१९०८-१९४८) स्पर्धाच्या तुलनेत खूपच शांततेत पार पडलं.  पण आता मात्र डोपिंग  प्रकरण हे निव्वळ डोकेदुखीच नाही तर अफाट खर्चीक ठरणारं आहे. किंबहुना ‘रिओ’वर तीही आणखी एक टांगती तलवार ठरणार आहे.

तसं पाहिलं तर पद्धतशीर डोपिंग हा रशियाचा खेळ नवा नाही. तर तो पूर्व जर्मनीच्या महिलांमधून, सुवर्णपदकांच्या शंकास्पद संख्येतून केव्हाच स्पष्ट झाला आहे. त्यावेळी तो सोविएतच्या दबावाखाली झाकला गेला होता. पण बर्लिनची भिंत पडून पूर्व आणि पश्चिम जर्मनी एक होताच (पूर्व) जर्मनीच्या महिला एकाकी नाउमेद ठरल्या तेव्हाच त्यांच्या पद्धतशीर डोपिंगचं रहस्य लक्षात आलं होतं.

तरीही, आता डोपिंगचं वारं आपल्या देशातही झपाटय़ानं वाढू लागलंय ते मात्र खरोखरीच खेदजनक आहे. कारण डोपिंग लपविण्याची श्रीमंती भारतासारख्या देशाला नक्कीच परवडण्याची नाहीये..

असो. घोडा मैदानं जवळच आहे. तेव्हा नजर वळवू या, थेट रिओकडे.
हेमंत जोगदेव – response.lokprabha@expressindia.com