सावंतवाडी : बाकीबाब बोरकर म्हणून गेले त्याप्रमाणे नागालाही डंख (मूळ कवितेत ढंख) विसरायला लावणारी सुरंगी हे कोकण-गोव्याचे वैभव. पण अन्य अनेक वैभवांप्रमाणे अलीकडे त्याकडे दुर्लक्ष होत होते. अन्य प्रांतातल्या बकुळीशी रूप आणि रंगात स्पर्धा करणारी, किंबहुना बकुळीपेक्षा जरा सरसच अशी सुरंगी संस्कृतीच्या ‘वळेसरां’तून नाहीशी होत होती. परंतु दुर्मीळ होत जाणाऱ्या सुरंगी वृक्षांचे जतन आणि संवर्धन करण्यासाठी वन विभागाने पुढाकार आहे. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात सात ठिकाणी सुरंगीची लागवड केली जाणार आहे. त्यात अडीच हजारांहून अधिक सुरंगी वृक्ष वाढवले जातील.
अन्य फुलांचे गजरे असतात. पण सुरंगीचे मात्र वळेसर. प्रदीर्घ काळ गंध दरवळत ठेवण्याची क्षमता असणारी ही सुरंगी अलीकडे नाहीशी होत होती जणू. सुरंगीचे झाड हे तळकोकणातील सदाहरित वनात आढळून येणारे मध्यम आकाराचे झाड. याचे शास्त्रीय नाव ‘मॅमीया सुरीगा’. ही झाडे उन्हाळ्यात मार्च आणि एप्रिल या महिन्यात बहरतात. या फुलांचे आणखीन एक वैशिष्ट्य म्हणजे सुरंगीची फुले ही फुलोऱ्याला न येता ती फांद्यांना येतात. नर आणि मादी अशी वेगळ्या झाडांवर येतात. नर फुलांना सुरंगी तर मादी फुलांना बुरंगा असे संबोधले जाते. दोन्ही झाडे दिसायला सारखीच असतात. फुलांची रचना चार पांढऱ्या पाकळ्या, दोन संदल आणि खुपसारे पुंकेसर असतात. या फुलांच्या कळ्यांना बाजारात मोठी मागणी असते. ही फुले बाजारात ६०० ते ७०० रुपये किलोप्रमाणे विकली जातात. सौंदर्य प्रसाधने आणि सुगंधी तेल निर्मितीसाठी या फुलांचा वापर केला जात असतो.
गेल्या काही वर्षात अवैध वृक्षतोड आणि खाणकाम यांमुळे सुरंगीचे अस्तित्व धोक्यात आले. सुरंगी नामशेष होते की काय अशी परिस्थिती निर्माण झाली. त्यामुळे वन विभागाकडून सुरंगीच्या जतन आणि संवर्धनासाठी पावले उचलण्यास सुरुवात झाली. राज्यभरात सुरंगी वनांची उभारणी करण्याचा निर्णय वन विभागाने घेतला. याचाच एक भाग म्हणून पहिल्या टप्प्यात सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात सात ठिकाणी सुरंगीची लागवड केली जाईल. या पावसाळ्यात दोन हजार ६०० सुरंगीची लागवड करण्याचा संकल्प आहे.
सावंतवाडी, वेंगुर्ले, कुडाळ आणि कणकवली या चार तालुक्यांमधील सात गावांमध्ये ही सुरंगीची वने तयार केली जाणार आहेत. यासाठी वन विभागाने रोपवाटिका तयार केली असून निरवडे, मठ, साईगाव, भिरंवडे, भडगाव नांगरतास, घोटगेवाडी येथे सुरंगी लागवडीचे नियोजन आहे. त्यासाठी रोपेही वितरित करण्यात आली असून, यंदाच्या पावसाळ्यात या वृक्षांची लागवड केली जाणार आहे.
सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात १५ गावातील ४५ हेक्टरवर सुरंगीची नैसर्गिक लागवड आहे. यातून स्थानिकांना मोठा रोजगार उपलब्ध होत असतो. फुलांच्या विक्रीतून जवळपास १६ कोटी रुपयांची उलाढाल होत असते. त्यामुळे भरघोस उत्पन्न देणारे नगदी पीक म्हणूनही सुरंगीकडे पाहिले जाते.
‘सुरंगीच्या सुवासाने डंख विसरला नाग, रात ओथंबली तरी का जाईना तुझा राग’, असे बाकीबाब आपल्या ‘सावल्यांचे नृत्य’मध्ये विचारतात. वन विभागाच्या निर्णयाने हा सुरंगीचा ‘राग’ उलट अधिक आळवला जाईल.
पश्चिम घाटात प्रामुख्याने कोकणातील सिंधुदुर्ग आणि गोव्यातील काही भागात या वृक्षांची नैसर्गिक लागवड आढळते. ही अत्यंत दुर्मीळ वनस्पती त्यामुळे सुरंगीच्या संवर्धनासाठी वन विभागाने प्रयत्न सुरू केले आहेत. यावर्षी जिल्ह्यात सात ठिकाणी सुंरगी वनं तयार करणार आहोत. दरवर्षी ही लागवड टप्प्याटप्प्याने वाढवण्याचे नियोजन आहे. – नवकिशोर रेड्डी, उपवनसंरक्षक वन विभाग सिंधुदुर्ग.
मनमोहक बहर
बकुळीची फुले ही रूपानेच नाही पण सुवासानेही गर्भश्रीमंत फुले म्हणून ओळखली जातात. पण बकुळीच्या फुलांनाही लाजवेल असा सुवास तळ कोकणातील सुरंगीच्या फुलांमध्ये असतो. बकुळीचा वर्षाव अनुभवणे हा जसा विलक्षण अनुभव असतो तितकाच सुरंगीचा बहर विलक्षण मनमोहक असतो.
