मुंबई : पावसाळ्यात अनेक औषधी वनस्पतींना बहर येतो. त्यापैकी एक महत्त्वाची आणि बहुगुणी वनस्पती म्हणजे ‘कडवंची’. हिंदीत ती ‘झाड़ी करेला’ या नावाने ओळखली जाते. दिसायला कारल्यासारखी, वेल झुडुपवेलीच्या स्वरूपात जमिनीवर पसरणारी असून औषधी गुणधर्मांमुळे ग्रामीण भागात ती ‘नैसर्गिक औषध’ म्हणून ओळखली जाते.
कडवंची ही वनस्पती केवळ पारंपरिक वैद्यकापुरती मर्यादित नाही, तर तिच्या विविध औषधी गुणधर्मांची पुष्टी आता आधुनिक संशोधनाअंती करण्यात आली आहे. तिच्या फळांचा रस आणि पानांचा वापर रक्तातील साखर नियंत्रित ठेवण्यासाठी प्रभावी मानला जातो. याचबरोबर संधिवाताचे दुखणे, जखमा, फोड, खरूज यावर स्थानिक स्वरूपात वापर केला जातो. तसेच अतिसार, पोटदुखी, अपचन यावरही गुणकारी ठरते. दरम्यान, ही वनस्पती भारतीय पारंपरिक वैद्यकशास्त्रात फार जुनी असून आधुनिक संशोधनाने तिच्या औषधी गुणधर्मांची पुष्टी केली आहे. मधुमेह, त्वचाविकार, यकृत व मूत्रपिंडाचे विकार, जखमा इत्यादींसाठी तिचा उपयोग फायदेशीर ठरतो.
कोणते भाग औषधासाठी वापरले जातात ?
वनस्पतीचा भाग – उपयोग
- फळे – संधिवात, यकृत विकार, रेचक म्हणून
- रस – मधुमेह, मलेरिया, पोटदुखी, जखमा
- मुळे – संधिवात, अपचन
- पाने – खोकला, त्वचाविकार
काय काळजी घ्यावी
- गर्भवती व स्तनपान करणाऱ्या महिलांनी डॉक्टरांचा सल्ला घेऊनच वापर करावा.
- अति प्रमाणात वापर केल्यास दुष्परिणाम होऊ शकतात.
- पारंपरिक वापरासोबत वैद्यकीय सल्लाही आवश्यक.
स्थानिक संदर्भ
ग्रामीण भागात विशेषतः महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश आणि कर्नाटकमधील आदिवासी व ग्रामीण समुदाय कडवंचीचा उपयोग पारंपरिक उपचारासाठी करतात. काही भागात याला ‘रान कारलं’ असेही म्हणतात. पोटदुखी किंवा अतिसार झाल्यास घरगुती उपाय म्हणून त्याच्या पानांचा रस दिला जातो. जखमांवर तिचे फळ किसून लावले जाते.
आयुर्वेदीय संदर्भ
संस्कृतमध्ये ‘लघु करवेल’ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या या वनस्पतीचा चरक संहितासारख्या प्राचीन आयुर्वेदीय ग्रंथांमध्ये उल्लेख आहे. ती ‘तिक्त रस’ (कडसर चव) श्रेणीत मोडते, जी शरीरातील दोष संतुलित करण्यास उपयुक्त मानली जाते.
आधुनिक संशोधनातील उल्लेखनीय निष्कर्ष
- जर्नल ऑफ एथनोफार्माकोलॉजी, इंडियन जर्नल ऑफ एक्सपेरिमेंटल बायोलॉजी यांसारख्या नियतकालिकांत या वनस्पतीवरील संशोधन प्रसिद्ध झाले आहे.
- अँटीऑक्सिडंट आणि ॲंटी-इन्फ्लामेटरी गुणधर्मांमुळे संशोधक तिच्या कर्करोगविरोधी संभाव्य उपयोगावरही अभ्यास करत आहेत.
पावसाळ्यात सहज आढळणारी ‘कडवंची’ ही वनस्पती दिसायला साधी वाटली, तरी तिच्यामध्ये औषधी गुण आहेत. ही निसर्गाची अमूल्य देणगी आरोग्यासाठी वरदान ठरू शकते, फक्त तिची ओळख आणि योग्य वापर महत्त्वाचा.
