गणपती विशेष; गणपतीतील पंचपल्लव, दिव्यातील तेल ते लाकूड निसर्गाचा खजिना आहे ‘हे’ फळ

उंडळे हे झाड मुळचे भारतातलेच असून, किनारपट्टीवर मोठ्या प्रमाणात पसरलेले आहे. एकाच झाडातून मिळणारे प्रकाशासाठी तेल, औषधी उपचारासाठी उपयोगी घटक आणि जलरोधक लाकूड – ही दुर्मिळ त्रिसूत्री निसर्गाने मानवाला दिलेली अनमोल देणगीच आहे.

दिव्यांपासून औषधोपचारापर्यंत

उंडळ्याच्या फळांपासून मिळणारे हिरवट रंगाचे तेल हे स्थानिक पातळीवर “कडू तेल” म्हणून ओळखले जाते. पूर्वी वीज नसलेल्या काळात याच तेलाचा वापर दिव्यांमध्ये प्रकाशासाठी केला जात असे. खाण्यात वापर न होणारे हे तेल औषधोपचारासाठी मात्र अत्यंत उपयुक्त आहे. संधिवात व सांधेदुखीवर हे तेल चोळले जाते. त्वचारोगांवर पारंपरिक औषध म्हणून याचा वापर केला जातो. तसेच हे तेल वंगण म्हणूनही उपयुक्त आहे.

जलरोधक लाकूड

उंडळ्याचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे त्याचे लाकूड. फळांबरोबरच या झाडाचे लालसर तपकिरी रंगाचे लाकूड विशेषतः किनारपट्टीवर आढळते. हे लाकूड नैसर्गिकरीत्या जलरोधक असल्याने त्याचा उपयोग पूर्वीपासून होडी व बोट बांधकामासाठी केला जात आहे. किनाऱ्यावरच्या मच्छिमार समाजात हे लाकूड पारंपरिकरीत्या महत्त्वाचे मानले जाते.

गणेशोत्सवातील पंचपल्लव

• गणेशोत्सवातील “पंचपल्लव” (पाच पवित्र झाडांची पाने) यात करंजाचे पान समाविष्ट असते.
• काही ठिकाणी गणपतीला नैवेद्य/अर्पण करताना करंजाचे फळ (उंडळे) देखील वापरले जाते.
• महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागात तर करंजाची फळं गणपतीच्या पूजेत विशेष मानाने अर्पण केली जातात.
• या फळाला धार्मिक महत्त्व असून ते दुष्ट शक्तींपासून बचाव करणारे मानले जाते.

पूजेत उपयोग

गणपतीच्या पूजेत करंजाची पाने आणि फळे अर्पण करतात. विशेषतः धूप, नैवेद्य आणि पूजाविधी करताना उंडळ्याचे फळ शुभ मानले जाते.

धार्मिक महत्त्व

करंजाची फळे पवित्र आणि दुष्टशक्ती दूर करणारी मानली जातात. गणपतीला अर्पण केल्यास घरातील अशुभता नाहीशी होते, अशी श्रद्धा आहे.

लोकपरंपरेतील स्थान

ग्रामीण भागात गणपतीच्या मूर्तीसमोर करंजाचे फळ ठेवण्याची प्रथा आहे. काही ठिकाणी गणेशोत्सवात होणाऱ्या हवन वा होमकुंडात करंजाचे तेलही वापरले जाते.

प्रतीकात्मक अर्थ

करंजाच्या झाडाला निसर्गातील संरक्षण आणि आरोग्याचे प्रतीक मानले जाते. म्हणूनच गणेशपूजेत या झाडाचा सन्मानपूर्वक समावेश केला जातो.

कुठे आढळते?

भारतातील संपूर्ण किनारपट्टीच्या भागात हे झाड विशेष दिसते (कारण लाकूड जलरोधक असते). महाराष्ट्र, गोवा, कर्नाटक, केरळ, तमिळनाडू, ओडिशा, पश्चिम बंगाल या राज्यांत याची विपुलता आहे. महाराष्ट्रात कोकण किनारपट्टीवर, नद्यांच्या काठावर, रस्त्यालगत व गावे-शहरांत शोभेचे झाड म्हणूनही लावले जाते. मध्य भारत आणि दख्खन पठार (विदर्भ, मराठवाडा) भागात देखील हे झाड आढळते. उष्ण आणि दमट हवामानात, समुद्रसपाटीपासून थोड्या उंचीपर्यंत हे झाड सहज वाढते.