पावसाळ्यात फुलणारं ‘सीतेचे पोहे’; तण नव्हे, तर परिसंस्थेचा पाया

गवताळ प्रदेशात मातीची धूप रोखणे, पावसाचं पाणी जमिनीत मुरवणे, भूजलसाठा वाढवणे, हवामान संतुलित ठेवणे अशा अनेक भूमिका ‘सीतेचे पोहे’ बजावतात. असंख्य लहान वनस्पती, कीटक, बुरशी, पक्षी आणि प्राण्यांचं अस्तित्व या परिसंस्थेवर अवलंबून आहे. सध्या माळरानं सीतेच्या पोह्यांनी बहरुन गेली आहेत.त्यामुळे गवताचं सौंदर्य फक्त दिसण्यात नसून, निसर्गाचं संतुलन राखण्यात आहे. त्याची ही छायाचित्रे पर्यावरण अभ्यासक सतीश दिवेकर यांनी कॅमेऱ्यात कैद केली आहेत.

देशी गवतच

सीतेचे पोहे हे आपल्या देशातील एक देशी गवत असून पावसाळ्यात माळरानांवर, शेतांच्या कडेने, डोंगरउतारांवर आणि पडीक जमिनीत नैसर्गिकरीत्या उगवतं. त्याचा बारीक, सरळ देठ आणि टोकाला लागलेले छोटेसे, पोह्यासारखे फुलोरे हेच त्याच्या नावाचं कारण. जवळून पाहिलं तर त्या फुलोर्याच्या कडा गुलाबी-जांभळट छटा घेतात, आणि हिरव्या पार्श्वभूमीवर त्यांचं सौंदर्य अधिक खुलून दिसतं.

गवताळ प्रदेशांचं प्रतीक

गवताळ प्रदेशांचं जतन करणं म्हणजे संपूर्ण परिसंस्थेचं रक्षण करणं, आणि ‘सीतेचे पोहे’ त्याचं एक नाजूक पण मजबूत प्रतीक आहे. गवताळ प्रदेश केवळ प्राण्यांच्या चाऱ्यासाठी नसून, मातीची धूप रोखणे, पावसाचं पाणी जमिनीत मुरवून भूजल वाढवणे, वातावरणातील कार्बन शोषून हवामान संतुलित ठेवणे ही त्याची मूलभूत कार्ये आहेत. या प्रदेशांत असंख्य लहान वनस्पती,सूक्ष्मजीव, कीटक, बुरशी, पक्षी,प्राणी राहतात.आणि हे सगळेच एक मेकांवर अवलंबून असतात. ही परिसंस्था एकमेकांत घट्ट गुंतलेली असते. यातील एखादी प्रजाती नष्ट झाली तरी तिचा फटका संपूर्ण साखळीला बसतो, आणि त्याचा परिणाम शेवटी मानवालाही भोगावा लागतो. कारण प्रत्येक जीव एकमेकावर थेट किंवा अप्रत्यक्षपणे अवलंबून असतो, आणि त्यातील प्रत्येकाची भूमिका निसर्ग संतुलनासाठी अनिवार्य आहे. गवत दिसायला जरी साधं असले तरी त्याच्यात संपूर्ण जीवनचक्र फिरतं, जे निसर्गाचं संतुलन राखतं.

वाढण्याचं ठिकाण आणि काळ

मुख्यतः पावसाळ्याच्या सुरुवातीपासून ते नोव्हेंबरपर्यंत दिसतं.

माळरानं, पडीक शेती, रस्त्याकडेला, डोंगरउतार, शेतबांध जिथे पुरेसा सूर्यप्रकाश मिळतो, तिथे सहज उगवतं.

थोडी ओलसर पण चांगली निचरा होणारी माती अनुकूल.

वैशिष्ट्यं

उंची साधारण 20 -40 सेंमी.

बारीक, सरळ हिरवे देठ, टोकाला गुलाबीसर-शुभ्र कणसासारखे फुलोरे.

फुलोऱ्याच्या कडा गुलाबी-जांभळट, आतून किंचित पांढुरके.

वाऱ्याच्या झुळुकीसोबत फुलोऱ्यांचा मंद डोलारा हे याचं मुख्य सौंदर्य.

पर्यावरणीय महत्त्व

मातीची धूप रोखते आणि मातीची सुपीकता टिकवते.

जमिनीत पाणी मुरवून भूजलसाठा वाढवण्यास मदत करते.

गवताळ प्रदेशातील लहान कीटक, फुलपाखरं, परागण करणारे किडे यांना निवारा आणि अन्न देते.

लहान पक्ष्यांसाठी बीजांचं अन्नस्रोत.

हवामान बदल नियंत्रणात — गवत कार्बन साठवण्यात मदत.

सांस्कृतिक संदर्भ

नावातील “सीतेचे पोहे” हा भाग फुलोऱ्याच्या पोह्यासारख्या रचनेवरून पडलेला मानला जातो.

ग्रामीण भागात रानफुलांसोबत याचाही सजावटीसाठी कधी उपयोग केला जातो.