साक्षी ध्यान

योग आणि आयुर्वेद यांमध्ये अंत:करण आणि शरीर हे पांच महाभूतांनी आणि त्रिगुणांनी बनलेले असते असे मानले आहे. त्या दृष्टीने त्यांच्यात अद्वैत आहे, स्थूल शरीराचा सर्वात सूक्ष्म भाग म्हणजे अंत:करण होय. त्याचमुळे मनातील विकारांचे, भावनांचे शरीरावर परिणाम होत असतात आणि ते जाणता येतात हे आयुर्वेदात सांगितले आहे.  मल, मूत्र विसर्जन, भूक, तहान यांची जाणीव शरीरात काही संवेदना निर्माण होतात त्यामुळे होते. यांना आयुर्वेदात अधारणीय वेग म्हटले आहे. म्हणजे लघवीला होते आहे याची जाणीव झाली की लगेच मुतारी शोधावी, कंटाळा, टाळाटाळ करू नये. या वेगाचे धारण केले म्हणजे लगेच कृती केली नाही तर आरोग्य बिघडते. कोणत्याही कारणाने लघवी तुंबली असेल तर त्या वेळी रक्तदाब खूप वाढलेला असतो असा अनेक डॉक्टरांचा अनुभव आहे. मल, मूत्र, अपानवायू, शिंका, तहान, भूक, निद्रा, खोकला, श्रमश्वास, जांभई, अश्रू, उलटी आणि शुक्र असे तेरा वेग धारण करू नयेत. मनात राग, भीती, वासना, शोक अशा भावना येतात त्या वेळीही शरीरात बदल होतात. त्यामुळेच यांनाही आयुर्वेदात वेग असे म्हटले आहे. मात्र हे वेग ‘धारणीय’ आहेत. त्यांचे धारण करायचे म्हणजे त्यानुसार लगेच कृती करायची नाही.