माद्रिदची बुलफाइट

– सुनीत पोतनीस

sunitpotnis@rediffmail.com

पानाच्या मध्यावर फूल

सर्वानाच हे शीर्षक वाचून आश्चर्य वाटले असणार. या वनस्पतीच्या पानाच्या मध्यावर फूल आणि फळ दोन्ही उगवतात; परंतु वैज्ञानिक दृष्टीने सविस्तर माहिती मिळाल्यावर आपले आश्चर्य नाहीसे होते. वनस्पती अचल असल्याने त्यांना स्वत:च्या अस्तित्वासाठी वातावरणाबरोबर जुळवून घेणे गरजेचे असते. म्हणून काही वनस्पतींमध्ये असे बदल झालेले दिसतात.

रस्कस अक्यूलिएटस (Ruscus  aculeatus)  एक सदाहरित असणारे झुडूप असून अ‍ॅस्पॅरेगस कुलातील वनस्पती आहे. मूळच्या इराण भूमध्यसागरीय भाग व अमेरिकेचा दक्षिण भाग या प्रदेशातील या वनस्पतीला इंग्रजीत बुचर्स ब्रुम, स्वीट ब्रुम किंवा ज्यूज मिरतल म्हणतात. याच्या अंकुरांना/ कोंबांना क्लॅलोड म्हणतात ते पानसदृश असून कडक आणि टोकाला अणकुचीदार काटय़ासारखे असतात. वास्तवात ते पान नसून खोडाचाच भाग अनुकूलनासाठी पानासारखा झालेला असतो. सप्टेंबर-ऑक्टोबरमध्ये साजऱ्या होणाऱ्या एका ज्यू सणामुळे ‘फिस्ट ऑफ टॅबरनेकल’ या वनस्पतीचे नाव ज्यूज मिरतल  पडले असावे.

रस्कस अ‍ॅक्यूलिएटस या वनस्पतीमध्ये पुंकेसर आणि स्त्रीकेसर यांचे वेगळे झुडूप असते. वसंत ऋतूत पानाच्या मध्यावर हिरव्या रंगाची फुले येतात. स्त्रीकेसर फुलाचे रूपांतर नंतर लाल रंगाच्या चेरीसारख्या दिसणाऱ्या आणि आकाराच्या फळात होते. रस्कसच्या बियांचे प्रसारण पक्ष्यांद्वारे होते तसेच जमिनीतील खोडाच्या भागापासूनही होऊ शकते. ही वनस्पती जंगलात आणि समुद्रकिनारी अशा दोन्ही वातावरणात चांगली वाढते. त्याचप्रमाणे उद्यानातही उगवू शकते.

या वनस्पतीचे बुचर्स ब्रुम हे नाव त्याच्या कडक कांडय़ासारख्या फांद्यांमुळे आले आहे. युरोपमध्ये खाटीक लोक या झाडाच्या फांद्यांपासून बनवलेल्या झाडूचा उपयोग कापण्याचा ठोकळा स्वच्छ करण्यासाठी करीत असत. या वनस्पतीचे कोवळे भाग अ‍ॅस्पॅरॅगसप्रमाणे खाण्यासाठी वापरले जातात. त्यांचा औषधी उपयोग दोन हजार वर्षांपासून प्रामुख्याने रेचक आणि मूत्रविकारांसाठी होतो. आधुनिक उपचार पद्धतीमध्ये याचा उपयोग सूज कमी करण्यासाठी होतो.

सदाहरित वनस्पती म्हणून रस्कस कुंडीत किंवा जमिनीत लावल्यास बागेची शोभा वाढते. फुलांचा आकार जरी लहान असला तरी गडद लाल रंग आकर्षण वाढवतो.

– डॉ. सी. एस. लट्ट (मुंबई)

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२

office@mavipamumbai.org