नगराख्यान : पॅरिसची ग्रामदेवता

कुतूहल – संरक्षण व्यवस्था : केसांची ढाल
काही वनस्पतींमध्ये विविध अवयवांवर विषारी डंख करणारी बारीक केसांसारखी लव असते. निसर्गाने या लवाची रचना एखाद्या इंजेक्शनप्रमाणे केलेली दिसते. सूक्ष्मदर्शकाखाली पाहिले असता या लवाचा तळभाग फुग्याप्रमाणे असून त्यात आम्ल भरलेले असते. या फुग्याच्या बाहेर डोकवणारा भाग इंजेक्शनच्या सुईसारखा कडक व तीक्ष्ण असून हलकासा स्पर्श झाल्यावर तुटतो. त्या दाबामुळे खाली असलेल्या फुग्यातील आम्ल प्राण्याच्या कातडीत टोचले जाते. त्या ठिकाणी भयंकर आग होऊन खाज सुटते.
आपल्या परिचयाचे या प्रकारचे झाड म्हणजे खाजकुईलीचा वेल. या वेलीच्या चिंचेप्रमाणे दिसणाऱ्या शेंगांवर तपकिरी रंगाची डंख करणारी लव असते. यांचा स्पर्श शरीराच्या भागाला झाला तर खाज सुटते. खाजकुईलीच्या बीजांपासून आयुर्वेदात ‘कौचापाक’ हे औषध तयार करतात. त्यांच्या डंख करणाऱ्या लवाचा उपयोग पोटांतील कृमी मारण्यासाठी करतात. कुयलीपेक्षाही जास्त खाजरी, काटेरी अशी ‘जिरारडिया’ वनस्पती सज्जनगडाच्या पायथ्याकडील पायऱ्यांच्या बाजूला वाढताना दिसते. उत्तम प्रतीचा तंतू या वनस्पतीपासून मिळू शकतो; परंतु हिच्या अत्यंत विषारी काटेरी सर्वागामुळे तिचा तंतुउद्योगांत मोठय़ा प्रमाणात वापर होऊ शकलेला नाही. अर्थात त्यामुळेच तिचे संरक्षण होत आले आहे. मुंबईच्या आसपासच्या आढळणारे आणखी एक खाजरे रोपटे म्हणजे ‘फ्लूरिया’. त्याच्या पानांना स्पर्श केल्यास डंख करणाऱ्या लवामुळे त्वचेची आग होते. महाबळेश्वरच्या जंगलात आढळणारी आणखी एक अशीच खाजरी वेल म्हणजे ‘त्राग्या’ वनस्पती. या वेलीवरील डंख करणाऱ्या लवामुळे अत्यंत आग होते. त्यामुळे प्राण्यांपासून अशा वनस्पतींचे संरक्षण होते.
निसर्गाने काही वनस्पतींना स्वसंरक्षाणार्थ ग्रंथीयुक्त लव असलेली पाने बहाल केलेली आहेत. या लवातून डिंकाप्रमाणे चिकट असा द्रव स्रवतो. एखाद्या प्राण्याने ही पाने खाल्ल्यास त्यांच्या तोंडास चिकट द्रव लागतो व तो काढता न आल्याने तो प्राणी बेचन होतो. यामुळे प्राणी अशा वनस्पतींपासून दूर राहतात. तंबाखू , पुनर्नवा, विलायती एरंड अशा वनस्पतींमध्ये ग्रंथीयुक्त पाने आढळतात.
नॅफॅलियम किंवा फुलावा ही अत्यंत केसाळ वनस्पती खाल्ली गेली तर तिचे केस घशात अडकतात म्हणून प्राणी ही वनस्पती खाण्याचे टाळतात.
डॉ. रंजन देसाई , मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग, चुनाभट्टी, मुंबई २२ office@mavipamumbai.org