कुतूहल : ग्रहांची स्थानांतरे

ज्या वेळेचे ग्रहाचे स्थान काढायचे आहे, त्या वेळेचा आणि या सहा घटकांचा वापर करून, त्या ग्रहाचे त्या वेळेचे, आकाशातले सूर्याच्या संदर्भातले स्थान आणि सूर्यापासूनचे अंतर काढले जाते. अशाच प्रकारचे गणित खुद्द सूर्याच्या बाबतीत करून, सूर्याचे पृथ्वीच्या संदर्भातील स्थान आणि पृथ्वीपासूनचे अंतर काढले जाते. एकदा सूर्याचे पृथ्वीच्या संदर्भातले स्थान आणि पृथ्वीपासूनचे अंतर समजले की, त्या ग्रहाचे पृथ्वीच्या संदर्भातले स्थान आणि पृथ्वीपासूनचे अंतरही काढता येते. ग्रहाचे हव्या त्या वेळचे स्थान मिळाले की, त्यावरून त्या दिवसाच्या उदयास्ताच्या वेळा काढल्या जातात. उदयास्ताच्या वेळी ग्रहाचे क्षितिजापासूनचे अंतर शून्य असते. या विशिष्ट स्थितीचा वापर करून सूत्रांच्या स्वरूपात थोडासा बदल केला जातो व त्यावरून ग्रहाच्या उदयास्ताच्या वेळा मिळू शकतात.

या सर्व गणितावरून त्या ग्रहाचे, हव्या त्या वेळचे पृथ्वीच्या संदर्भातले स्थान व पृथ्वीपासूनचे अंतर नक्कीच मिळते. परंतु अचूकतेसाठी ग्रहाच्या कक्षेवर होणाऱ्या, इतर ग्रहांच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या परिणामाचाही गणितात समावेश करावा लागतो. तसेच प्रत्यक्ष निरीक्षण करण्याच्या दृष्टीने, स्थानिकदृष्टय़ा काही महत्त्वाच्या गोष्टीही या ग्रहगणितात लक्षात घ्याव्या लागतात. उदाहरणार्थ, पृथ्वीवरचे निरीक्षणाचे स्थान, तसेच ग्रहाच्या आकाशातल्या दिसण्याच्या स्थानावर वातावरणामुळे होणारा वक्रीभवनाचा परिणाम, इत्यादी. या व काही इतर बाबींचा आकडेमोडीत समावेश केल्यास, ग्रहाचे आकाशात दिसणारे अचूक स्थान मिळू शकते.

– डॉ. राजीव चिटणीस

मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org