मनमोराचा पिसारा : त्या सहा भावना

कुतूहल : ‘टय़ूमर मार्कर’
टय़ूमर शोधण्यासाठी कोणत्याही विशिष्ट रसायनांचा वापर केला जात नाही. पण ज्या पदार्थाचा उपयोग होतो, त्यांना ‘टय़ूमर मार्कर’ म्हणतात. हे मार्कर्स कॅन्सर झाल्यामुळे किंवा कॅन्सर अथवा निरुपद्रवी टय़ूमरला प्रतिसाद म्हणून शरीरातील पेशीतच तयार होतात. साधारण पेशी तसेच कॅन्सरच्या पेशी हे टय़ूमर मार्कर्स बनवितात. फरक एवढाच की कॅन्सर झाला असल्यास मार्कर्सचं प्रमाण खूप जास्त असतं. हे मार्कर्स रुग्णाच्या रक्त, मलमूत्र, शरीरातील इतर द्रव किंवा ऊतीत आढळून येतात. बहुतेक टय़ूमर मार्कर्स ही प्रथिनेच (प्रोटिन) असतात. तथापि, हल्ली, जनुकातील किंवा डीएनएमधील बदलांचाही टय़ूमर मार्कर म्हणून वापर केला जातो.
आजपर्यंत २० हून अधिक टय़ूमर मार्कर्स प्रचलित आहेत. काही मार्कर्स एकाच प्रकारच्या तर काही दोन किंवा अधिक प्रकारच्या कॅन्सरशी निगडित असतात. अजून असा कोणताही ‘वैश्विक’ टय़ूमर मार्कर उपलब्ध नाही, जो कोणत्याही प्रकारचा कॅन्सर शोधू शकेल. टय़ूमर मार्करचा वापर करण्यातही काही मर्यादा आहेत. काही वेळा असे दिसून आले आहे की कॅन्सर नसतानाही विशिष्ट टय़ूमर मार्करच्या पातळीत वाढ होते; तर याउलट कॅन्सर झालेला असूनही विशिष्ट टय़ूमर मार्करमध्ये वाढ दिसून येईलच असे नाही.
टय़ूमर मार्कर्सचा उपयोग कॅन्सर शोधण्याकरिता, तसेच रोगनिदान करण्याकरिता होतो. पण फक्त याच चाचणीवर अवलंबून राहू नये तर बायॉप्सी, सीटीस्कॅन या दुसऱ्या चाचण्याही याबरोबर कराव्यात. कॅन्सरच्या उपचाराला सुरुवात करण्यापूर्वी मार्कर्सची चाचणी केल्यास डॉक्टरांना पुढील उपाययोजना ठरविता येते. तसेच काही कॅन्सरमध्ये मार्कर्सच्या पातळीवरून कॅन्सर कोणत्या ‘स्टेज’ला पोचला आहे किंवा त्यातील चढ-उतार समजण्यास मदत होते. कॅन्सरचे उपचार पूर्ण झाल्यानंतरही मार्कर्सच्या चाचणीवरून प्रादुर्भाव झाला आहे का, हे समजते.
वेगवेगळय़ा प्रकारचे मार्कर्स असतात, उदा.(१) कॅल्सिटोनिन मार्कर, रक्ताचा नमुना, मेडय़ुलरी  थायरॉइड कॅन्सर, (२) फायब्रिनोजेन मार्कर, लघवीचा नमुना, मूत्राशयाचा कॅन्सर (३) युरोकानेज प्लास्मिनोजन अ‍ॅक्टिव्हेटर आणि प्लास्मिनोजेन अ‍ॅक्टिव्हेटर, इन्हिबिटर मार्कर, टय़ूमरचा नमुना, ब्रेस्ट कॅन्सर.
एवढं खरं की, कॅन्सरची लागण होण्यापूर्वीच किंवा सुरुवात होण्यापूर्वीच तो शोधून काढणं शक्य झालेलं नाही.
डॉ. नंदा सं. हरम (पुणे)  मराठी विज्ञान परिषद, वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई –  office@mavipamumbai.org

प्रबोधन पर्व – लोकशाहीची बूझ आणि समाजसत्तेचा दुरुपयोग
‘‘सद्गुणावर विसंबून कार्य करण्याऐवजी सत्तेच्या जोरावर तें घडवून आणण्याची प्रवृत्ति निर्माण झाली म्हणजे समाजाच्या स्वास्थ्यास ओहोट लागला असें समजावें. तीच परिस्थिति आज विद्यमान आहे. कोणत्याहि क्षेत्रांत वर बसणारीं माणसें तीं विशिष्ट स्थानापन्न आहेत म्हणून त्यांना महत्त्व प्राप्त झालेलें आहे, तीं सुयोग्य आहेत म्हणून नव्हे. या माणसांना त्यांचें स्थान शेअरबाजारासारख्या उलाढाली करून प्राप्त झालेलें असतें, निढळाच्या घामाचा उद्योग करून नव्हे. सट्टे करून श्रीमंत झालेल्या माणसालाहि लोक श्रीमंतच म्हणतात व समाजांतील त्याच्या महत्त्वास त्या त्या मार्गामुळें मुळींच बट्टा लागतांना दिसत नाहीं. निवडणूक नामक लोकशाहीचा जो विशेष आहे त्याचें खरें स्वरूप काय असतें हें आतां पोरांनाहि कळावयास लागलें आहे.. अशी वृत्ति ज्या समाजांतील लोकांत नांदत आहे तेथें खऱ्या लोकशाहीची बूझ काय? ही स्थिति राजकीय, सामाजिक, साहित्यिक, शैक्षणिक, सर्वच क्षेत्रांत सारखी विद्यमान आहे.’’ वर्तमान महाराष्ट्रालाही लागू पडणारे हे त्र्यं. शं. शेजवलकर यांचे विचार आजचे नाहीत, ते १९४०च्या सुमारासचे आहेत. ते पुढे म्हणतात –
‘‘समाजहितसाधक पुरुष वर आणण्याऐवजीं त्यांना ठेंचून जमिनींत गाडण्याकडेच आज समाजसत्तेचा दुरुपयोग होतांना दिसतो. आजची नवी पिढी या दुरुपयोगाच्या तंत्रांतच तरबेज होत आहे असें दिसतें! विनोदाचें रूपांतर हलकट टवाळींत, टीकेचें रूपांतर अन्याय्य विडंबनांत, सत्यान्वेषाचें रूपांतर असत्यपूर्ण बदनामींत, मोठय़ा प्रमाणावर होतांना दिसत आहे. या टवाळीला भिवून, विडंबनानें हृदयविदारण होवून, बदनामीला बिचकून जावून, अनेकांनीं आपलीं कार्यक्षेत्रें सोडलीं आहेत. धर्मयुद्धाची शक्यता नाही म्हणून समरांगणाला पाठ दाखवून भागूबाईचा शिक्का सहन करीत निघून जाण्याची पाळी भल्याभल्यांवर आली आहे. साहित्यिकांनीं, लेखकांनी, टीकाकारांनीं, असले धंदे चालवून उदरंभरण करावें, समाजाला अनिष्ट वळण लावावें, निर्मळ नव्या पिढीचीं मतें गढूळ करावीं, याहून वाईट स्थिति कोणती?’’