सिलिका जेल.. एक शुष्कक

शास्त्रज्ञांना हे संयुग १७ व्या शतकापासून माहीत होते. पहिल्या जागतिक महायुद्धात याचा वापर गॅस मास्क साठविण्याच्या पिंपात केला गेला. जेल बनविण्याच्या कृतीचे पेटंट बाल्टिमोर येथील रसायनशास्त्राचे प्राध्यापक ‘वॉल्टर पॅट्रिक’ यांनी १९१८ साली मिळविले. दुसऱ्या महायुद्धात पेनिसिलिन व युद्ध सामुग्रीचे बाष्पापासून रक्षण करण्यासाठी सिलिकाचा वापर झाला.

विद्युतरोहित्रात (Transformer)  विशिष्ट तेलाचा वापर केला जातो.  रोहित्राच्या आत असलेल्या तारांच्यामध्ये  विद्युतरोधक म्हणून ह्य़ा तेलाचा उपयोग होतो. ह्य़ा तेलात बाष्प मिसळले की तेलाचे विद्युतरोधक गुणधर्म कमी होतात. हे टाळणे अनिवार्य असते.  रोहित्राच्या टाकीच्या वरील भागात ‘कॉन्झर्वेटर’ असतो.

कॉन्झर्वेटरमध्ये काही भाग तेल असते व त्यावरील भागात हवा असते. रोहित्रावरील भार वाढला की त्याचे तापमान वाढते. तापमान वाढल्याने तेलाचे आकारमान वाढते. परिमाणत: कॉन्झर्वेटरमधील हवा बाहेर फेकली जाते. काही वेळाने भार कमी झाला की तेलाचे आकारमान कमी होते व कॉन्झर्वेटरमध्ये बाहेरील हवा आत येते. ही हवा बाष्परहित असावी लागते. यासाठी कॉन्झर्वेटरमध्ये हवा येण्याच्या मार्गामध्ये सिलिका जेल असलेले उपकरण बसविले जाते, ज्यास ‘ब्रिदर’ (Breather)  म्हणतात. कॉन्झर्वेटरचा हा एक प्रकारे श्वासोच्छ्वासच असतो! ब्रिदर हवा आत घेताना बाष्प, सिलिका जेलमुळे शोषले जाते. यामुळे तेलाची गुणवत्ता अबाधित राहते.

– श्रीनिवास म. मुजुमदार

मराठी विज्ञान परिषद,

वि. ना. पुरव मार्ग,  चुनाभट्टी,  मुंबई २२ 

office@mavipamumbai.org