कुतूहल : हिरे निसर्गात कुठे तयार होतात?

हिरा निसर्गात कसा तयार होत असेल, याविषयी अनेकांना कुतूहल असते. हिरे मुख्यत्वे करून किंबर्लाइट नावाच्या ज्वालामुखीजन्य खडकांमध्ये आढळतात. अगदी अल्प प्रमाणात ते लॅम्प्रॉइट या दुसऱ्या ज्वालामुखीजन्य खडकांमधेही आढळतात. याखेरीज इतरही काही ज्वालामुखीजन्य खडकांमधे हिरे असू शकतात, पण त्या खडकांमध्ये हिरे मिळण्याचे प्रमाण नगण्य असते. किंबर्लाइट आणि लॅम्प्रॉइट हे ज्वालामुखीजन्य खडक असल्याने त्यांची निर्मिती तप्त लाव्हारस थंड झाल्यामुळे होत असते. या लाव्हारसाचा स्राोत भूगर्भात, अतिशय खोलवर, पृथ्वीच्या प्रावरणात असतो. तिथे तापमानही उच्च असते आणि दाबही (प्रेशर) प्रचंड असतो.

काही अब्ज वर्षांपूर्वी भूपृष्ठाखाली १५०-२०० किलोमीटर खोलीवर तापमान १३,२५० सेल्सिअस होते, तर दाब ५०,००० किलोग्रॅम प्रति चौरस सेंटिमीटर होता. या परिस्थितीत तिथल्या कार्बनपासून हिरे तयार झाले. त्या प्राचीन काळात तिथे धगधगता शिलारस निर्माण होऊन तो तिथल्या प्रचंड दाबामुळे नलिकाकार पोकळीसारखा मार्ग तयार करून भूपृष्ठावर आला. येताना त्याने तिथले हिरे आपल्याबरोबर आणले. हा लाव्हारस थोडासा भूपृष्ठावर पसरला. थंड होऊन त्याचा किंबर्लाइट खडक बनला. त्या नलिकाकार पोकळीत सुद्धा किंबर्लाइट हा अग्निजन्य खडक तयार झाला. किंबर्लाइट खडकात हिरे इतस्तत: विखुरलेले असतात. या खडकांमधून हिरे मिळवता येतात. खाणीतून मिळालेला हिरा खूपच अनाकर्षक असतो. पैलू पाडल्यानंतर मात्र तो मोहक दिसतो.

अस्तित्वात आल्यानंतर किंबर्लाइटची झीज सुरू होते. पावसाळ्यात त्या किंबर्लाइटचे टवके पाण्याबरोबर वाहत नदीला मिळतात. त्यांत विविध आकाराचे काही हिरेही असतात. नदीच्या काठी निर्माण होणाऱ्या गाळात किंबर्लाइटमधले हिरे जाऊन बसतात. म्हणून गाळात हिरे मिळतात.

क्वचित काही रूपांतरित खडकांमधेही हिरे आढळतात. ते पृथ्वीच्या भूपट्ट सांरचनिकीच्या (प्लेट टेक्टॉनिक्स) दरम्यान भूपट्ट एकमेकांवर आदळण्यामुळे निर्माण होतात. अल्पकाळ तिथले खडक उच्च दाबाखाली असतात. त्यात खडकांमधल्या खनिजांचे रूपांतर होते. या प्रक्रियेमध्ये निर्माण झालेले हिरे अतिशय छोटे असतात. अलंकारांसाठी त्यांचा उपयोग होत नाही. पण अपघर्षके (अॅब्रॅजिव्ह्ज) म्हणून त्यांचा उपयोग होऊ शकतो. पृथ्वीवर येऊन आदळणाऱ्या अशनींमध्येही क्वचित हिरे असू शकतात. ते सूक्ष्म, १ मिलिमीटरपेक्षा लहान, काळसर आणि अनियमित आकाराचे स्फटिक असतात.

डॉ. उदय कुलकर्णी

मराठी विज्ञान परिषद

ईमेल : office@mavipa.org

संकेतस्थळ : http://www.mavipa.org