हृषीकेश दत्ताराम शेर्लेकर विदेपासून ज्ञान, त्यातून कौशल्य आणि या अनुभवातून प्रगती असे उत्क्रांतीचे चक्र पुढेही सुरू राहीलच.. लेखमालेच्या या शेवटच्या लेखात आतापर्यंत इथे चर्चिलेल्या सर्व महत्त्वाच्या विषयांची थोडक्यात उजळणी करू या.. औद्योगिक क्रांतिपर्वे : (१) आयआर १.० (इ.स. १७८४) - मेकॅनिकल म्हणजे यांत्रिकशक्तीचा उगम, वाफेवरील इंजिन, जलशक्ती, कोळशातून ऊर्जा. (२) आयआर २.० (इ.स. १८७०) - इलेक्ट्रिकल म्हणजे विद्युतशक्तीचा उगम. विजेवरील बल्ब, इलेक्ट्रिक मोटार. (३) आयआर ३.० (इ.स. १९६९) - इलेक्ट्रॉनिक शक्तीचा उगम. संगणक व इतर इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे. (४) आयआर ४.० (सध्या) - सर्वत्र डिजिटल तंत्रज्ञानाचा आविष्कार, एका सायबर-फिजिकल विश्वाची (डिजिटल युग) निर्मिती, कृत्रिम बुद्धिमत्ता बहाल केलेल्या बुद्धिमान यंत्रांचा उदय. (५) आयआर ५.० काय असू शकेल.. ‘मॅन अधिक मशीन’ यांचा एकत्रित वावर असलेले जग? काय असेल एआयची शेवटची पायरी? कृत्रिम बुद्धिमत्ता : आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स-एआय म्हणजे मानवी बुद्धिमत्तेसारखी अनुभवातून शिकण्याची क्षमता यंत्रांमध्ये आणि त्यांना चालवणाऱ्या संगणकीय प्रणालीमध्ये आणणे. कृत्रिम प्रज्ञेच्या उत्क्रांतीचे तीन टप्पे पुढीलप्रमाणे- (अ) वीक व नॅरो एआय - अपूर्ण व मर्यादित.. म्हणजे सध्याची परिस्थिती. (ब) जनरल व स्ट्राँग एआय - मानवी मेंदूचा व बुद्धीचा पूर्ण आविष्कार. (क) सुपर इंटेलिजन्स किंवा सिंग्युलॅरिटी - मानवी मेंदू, जाणीव व बुद्धीपेक्षा कैक पटींनी श्रेष्ठ अशी यंत्रे. आजपर्यंत सर्व संगणक आज्ञावली जुन्या ठोकळेबाज पद्धतीने, म्हणजे ‘प्रश्न + सूत्र = उत्तरे’ अशा मार्गावरून निर्माण झाली. एआयच्या संशोधकांनी निसर्गाचे, मानवी मेंदूच्या कार्याचे सूक्ष्म निरीक्षण केले आणि त्यावरून उमजली एआय नामक संगणक आज्ञावाली, जी ‘प्रश्न + उत्तरे = सूत्र’ अशा नैसर्गिक पद्धतीने काम करते. थोडक्यात, मनुष्य हा उदाहरणांतूनच शिकतो आणि त्याचा मेंदू त्याच्या नकळतपणे त्यामागील सूत्रे, सूचनावली बनवीत असतो. हेच तत्त्व एआयमध्ये तंतोतंत वापरले जाते. त्यातील ‘लर्निग’चे विविध प्रकार आहेत. उदा. सुपरवाइज्ड, अन-सुपरवाइज्ड व रिइन्फोर्स्ड लर्निग. तसेच एआयच्या काही शाखा आहेत, त्या अशा- (१) मशीन लर्निग - अ‍ॅनालिटिक्स व डीप लर्निग (आर्टिफिशियल न्युरल नेटवर्क्‍स), (२) नॅचरल लँग्वेज प्रोसेसिंग, (३) स्पीच रेकग्निशन, (४) रोबोटिक्स, एक्सपर्ट सिस्टम्स, प्लॅनिंग, (५) कॉम्प्युटर व्हिजन वस्तुजाल (इंटरनेट ऑफ थिंग्ज) : आयओटी तंत्रज्ञान म्हणजे- एकमेकांशी नेटवर्कद्वारा (इंटरनेट वा इतर) जोडलेली इलेक्ट्रॉनिक उपकरणे, विद्युतयांत्रिक उपकरणे, संवेदक.. म्हणजे ‘थिंग्ज’ आणि त्यांच्यातील कुठल्याही मानवी क्रियेशिवाय परस्पर माहितीची देवाणघेवाण. सोप्या शब्दांत, आयओटी म्हणजे विदा (डेटा) देवाणघेवाण करणाऱ्या एकमेकांशी जोडलेल्या असंख्य उपकरणांचे जाळे! आयओटी तंत्रज्ञान हे पुढील प्रमुख पायऱ्यांवर आधारित असते- उपकरणे > विदा > नेटवर्क > विदा विश्लेषण > कृतिनिष्ठ सल्ले > प्रत्यक्ष कृती. विदा विश्लेषण (डेटा अ‍ॅनालिटिक्स) : (१) डिस्क्रिप्टिव्ह अ‍ॅनालिटिक्स.. पूर्वी काय झाले होते? (२) प्रेडिक्टिव्ह अ‍ॅनालिटिक्स.. पुढे काय होऊ शकेल? (३) प्रिस्क्रिप्टिव्ह अ‍ॅनालिटिक्स.. सर्वोत्तम निर्णय कोणता? ‘विदा ते बुद्धिमत्ता ते कृती’ हा प्रवास : समस्या वा स्वप्न (का? किंवा काय?) > विदेचा स्रोत (कुठून?) > विदा हस्तगत / एकत्रित करणे > विदेचे शुद्धीकरण व विघटीकरण > विदेचे विश्लेषण > विदा विश्लेषणाची चाचणी > विदा व्हिज्युअलायझेशन > विदा विश्लेषणापासून संदर्भ, कल > सल्ले आणि बुद्धिमत्तेपासून निर्णय वा क्रिया > विश्लेषणापासून मिळालेला व्यावहारिक परिणाम, गुंतवणुकीचा परतावा. क्लाऊड : क्लाऊड कॉम्प्युटिंग म्हणजे संगणक संसाधनांचा मागणीनुसार पुरवठा. ज्यामध्ये संगणकीय प्रोसेसिंग (सीपीयू), डेटा-स्टोरेज (मेमरी) अशा सुविधा वापरकर्त्यांच्या सक्रिय व्यवस्थापनाशिवाय ‘पे पर यूज’ योजनेमार्फत पुरवल्या जातात. अगदी सोप्या शब्दांत, तुमचा वैयक्तिक संगणक तुमच्या कार्यालय/घरी न ठेवता, त्याऐवजी फक्त स्क्रीन/माऊस/की-बोर्ड तुमच्याकडे आणि सीपीयू/मेमरी इत्यादी गोष्टी एका कंपनीने सांभाळणे. उदयोन्मुख तंत्रज्ञान : ब्रेन कॉम्प्युटर इंटरफेस (बीसीआय); क्वाण्टम कॉम्प्युटिंग आणि सव्‍‌र्हरलेस कॉम्प्युटिंग; बायो-प्लास्टिक्स; बायो-मेट्रिक्स; कृत्रिम प्रकाश; अचूकतानिष्ठ शेती, स्मार्ट खते व ड्रोन बेस्ड पुरवठा साखळी; कृत्रिम खाद्य व प्रयोगशाळानिर्मित मांस; थ्री-डी प्रिन्टिंग व ऑर्गन फॅक्टरी; डीएनए विदा साठवणूक, जीनोमिक्स आणि अपारंपरिक ऊर्जा साठवणूक, सुरक्षित अणुऊर्जा. मानवी उत्क्रांतीमधील काही महत्त्वाचे शोध : आग, शिजवलेले अन्न, निवारा, घर, शेती (ख्रिस्तपूर्व दहा हजार वर्षांपूर्वी), चाक / पूर्वकालीन वाहन / जलवाहतूक, धातू, कागद, शाई, नकाशे, चलन/नाणी/नोटा, होकायंत्र, नळ/ पाणी/ प्लम्बिंग, औषधे व वैद्यकीय उपकरणे, गन-पावडर व दारूगोळा, कॅमेरा, इत्यादी.. भविष्यातील विश्व कसे असू शकेल? (१) जनरल इंटेलिजन्स किंवा त्याहीपुढचे सुपर-इंटेलिजन्स (कृत्रिम बुद्धिमत्तेतील शेवटची अवस्था) : पूर्ण मानवी मेंदूची क्षमता एआयमध्ये आल्यावर तेव्हाचे एआय यंत्रमानव आजच्यापेक्षा अनेकपटींनी प्रगत असतील आणि त्यांत भावना व सर्जनशीलतादेखील असेल. जनरल इंटेलिजन्स प्राप्त झालेले एआय केंद्रक मानवी बुद्धीपेक्षा अनेक पटींनी जास्त प्रभावी असे सुपर-इंटेलिजन्स नामक एआय प्रणाली बनवू शकेल. (२) मनुष्य आणि यंत्रमानव यांचे एकत्रित विश्व (मॅन + मशीन वर्ल्ड) : कृत्रिम बुद्धिमत्तेमुळे अत्यंत पुढारलेले यंत्रमानव आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनतील; ते आपले गाडीचालक, स्वयंपाकी, नोकर, सहकर्मी, सुरक्षारक्षक, प्राथमिक शिक्षक अशा अगणित भूमिका निभावू लागतील. (३) स्वयंचलित वाहतूक व उडणाऱ्या गाडय़ा, पर्यायी इंधन, शून्य प्रदूषण व ऊर्जा, स्थलांतर व पर्यायी वस्त्या, एक मनुष्य-अनेक व्यवसाय, तसेच पर्यायी रोजगार संकल्पना, थ्री-डी प्रिन्टिंग आणि व्हर्टिकल सिटी, कृत्रिम अन्नधान्य व टॅब्लेट फूड, व्हर्टिकल फार्मिग, जीनोमिक्स व प्रयोगशाळेतील पुनरुत्पादन, डेथ बाय चॉइस (ऐच्छिक मृत्यू), लिव्हिंग डेड (मृत्यूनंतरही जिवंत राहणे), स्पेस कॉलनी, समांतर सरकार-कायदे इत्यादी संकल्पना आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनू शकतील. भविष्यातील माणूस आणि त्याची कामे : पहिला प्रकार : कृत्रिम बुद्धिमत्ता असलेली यंत्रे, प्रणाली वापरून रोजचे जीवन जगणे (वापर), त्यांना सूचना देणे, देखरेख इत्यादी (अंकुश), त्यांचा वापर करून पूर्वी शक्य नसलेली कार्ये कुशलतेने करणे (साहाय्य). दुसरा प्रकार : यंत्रांना न जमणारी कार्ये मानवाला स्वत:च करायला लागतील. त्यात प्रचंड बुद्धिमत्तेची क्लिष्ट कामे, सर्जनशील नवनिर्मिती, मानवी भावनिक संवाद, कला, क्रीडा यांचा समावेश होतो. आणि सर्वात महत्त्वाचे कार्य - पुढच्या पिढीची तयारी व जडणघडण कशी कराल? तर, त्यासाठी डिजिटल अपस्किलिंग, आधुनिक निर्मितीशास्त्र व सर्जनशीलता, कला, क्रीडा, संगीत तसेच मानवी मूल्ये व संभाषणकला शिकवणे गरजेचे आहे. यशस्वी होण्याची आणखी काही तत्त्वे : (अ) हायपर-पर्सनलायझेशन : प्रत्येक व्यवहार तुमच्या वैयक्तिक गरजा, आवडीनिवडी, आधीचे वापरलेले पर्याय व प्राथमिक माहिती लक्षात ठेवून केलेले, जणू काही आपला मित्रच आपल्याशी व्यवहार करतोय. (ब) इकोसिस्टीमचा सर्वोत्तम वापर : भागीदारीतील इतरांच्या ज्ञानाचा, मालमत्तेचा व डिजिटल तंत्रज्ञानाचा पुरेपूर वापर करणे. (क) जोखीम पत्करणे : हेतुपूर्वक नोकरी-व्यवसायात बदल आणणे आणि मोजूनमापून घेतलेली जोखीम. (ड) अनेक पटींनी मूल्य वाढवणे : जुनेच थोडय़ाफार फरकाने जास्त कार्यक्षम करणे विरुद्ध नावीन्यपूर्ण, आमूलाग्र बदल आणणारे तंत्रज्ञान शोधून त्या जोरावर व्यवसाय उभारणे. (इ) त्याचबरोबर बौद्धिक बळ, इच्छाशक्ती, जिज्ञासा, अथक प्रयत्न आणि चिकाटीही. डिजिटल रिइमॅजिनेशन : कुठल्याही गोष्टीला डिजिटल पर्याय शोधणे. डिजिटल उपशाखा : मोबाइल अ‍ॅप्स, विदा विश्लेषण, समाजमाध्यमे, क्लाऊड, कृत्रिम बुद्धिमत्ता व रोबोटिक्स. डिजिटल अपस्किलिंग : डिजिटल विपुलतेचा वापर करायचा असेल, तर सर्वप्रथम कर्मचाऱ्यांना डिजिटल पर्याय शोधणे जमले पाहिजे. त्यासाठी डिजिटल उपशाखांचे सखोल व्यावसायिक ज्ञान देणे गरजेचे आहे. डिझाइन थिंकिंग : विविध स्तरांतील लोकांना एकत्र आणून नवनिर्माण करण्याचा प्रयत्न केला जातो. या लेखमालेची या लेखाने सांगता होत आहे. विदा > माहिती > ज्ञान > कौशल्य > अनुभव > प्रगती असे उत्क्रांतीचे चक्र अनादी काळापासून सुरू आहे आणि पुढेही सुरू राहीलच! शेवटी संत तुकारामांच्या शब्दांत थोडासा बदल करून म्हणावेसे वाटते- ज्ञानाचीच शस्त्रे यत्ने करू! (समाप्त) लेखक टाटा कन्सल्टन्सी सव्‍‌र्हिसेसमध्ये साहाय्यक उपाध्यक्ष आणि सध्या अ‍ॅनालिटिक्स आणि इनसाइट्सच्या यूएसए सेंटरचे प्रमुख म्हणून कार्यरत आहेत. hrishikesh.sherlekar@gmail.com
