हृषिकेश दत्ताराम शेर्लेकर मागील लेखात आपण आभासी दुनियेबद्दल.. म्हणजे जिथे प्रत्यक्ष नसूनदेखील अप्रत्यक्षपणे असल्याचा अनुभव कसा घेऊ शकू, हे जाणून घेतले. आज- जिथे प्रत्यक्ष पोहोचता येत नसतादेखील अप्रत्यक्षपणे तंत्रज्ञानामार्फत पोहोचण्याचा अनुभव कसा शक्य झालाय, त्याबद्दल. तेव्हा आजचा विषय ‘ड्रोन’बद्दल, ज्याला शास्त्रीय परिभाषेत ‘यूएव्ही’ म्हणजेच ‘अनमॅन्ड एरियल व्हेहिकल्स’ म्हटले जाते. ‘एआर/व्हीआर’सारखा ‘ड्रोन्स’ हा काही नवीन किंवा भविष्यातील विषय मुळीच नाहीये. आपल्या देशात बिनपरवानगी वापरास बंदी असली, तरी प्रगत देशांत कुठल्याही इलेक्ट्रॉनिक्स दुकानामध्ये ड्रोन सर्रास उपलब्ध असलेले बघायला मिळतात. चला, तर मग ड्रोन्सच्या विश्वात एक छोटीशी सफर मारायला! १९१७ : राइट बंधूंच्या अग्रगण्य किट्टी हॉक उड्डाणाच्या केवळ १६ वर्षांनंतर संशोधक निकोला टेस्लाच्या आरसी तंत्रज्ञानावर आधारित ‘रस्टन प्रॉक्टर एरियल टार्गेट’ हे इतिहासातील पहिले पायलटरहित पंख असलेले विमान उडाले. १९१९ मध्ये पहिल्या महायुद्धात रेजिनाल्ड डेनी यांनी ब्रिटिश रॉयल फ्लाइंग कॉर्प्ससोबत काम केले होते आणि पुढे त्याच आवडीतून त्यांनी रेडियोप्लेन नामक कंपनीमार्फत ड्रोनचे मोठय़ा प्रमाणात उत्पादन सुरू केले. सुरुवातीला त्याचे नामकरण ‘यूएव्ही’ म्हणजेच ‘अनमॅन्ड एरियल व्हेहिकल्स’ असेच होते; परंतु कालांतराने सतत भुणभुणण्याच्या आवाजाने त्याचे ‘ड्रोन’ (म्हणजेच पुरुष मधमाशी) असे नामांतर झाले. १ मे २०१९ : अमेरिकेतील मेरीलॅण्ड मेडिकल सेंटरमध्ये मूत्रपिंड प्रत्यारोपण शस्त्रक्रिया सुरू आहे. मूत्रिपड निकामी झालेली ४४ वर्षीय रुग्ण, जी गेली आठ वर्षे डायालिसिसवर कशीबशी जगत होती, तिच्या नशिबाने तिला मूत्रिपडदाता सापडला, पुढील सर्व सोपस्कार पूर्ण झाले.. आणि जगात सर्वप्रथम चक्क ड्रोन वापरून फक्त पाच मिनिटांत मूत्रपिंडाची वाहतूक केली गेली. पुढील शस्त्रक्रिया यशस्वी होऊन ती महिला आता एका सामान्य माणसाप्रमाणे आयुष्य जगतेय. या उदाहरणात बघायला मिळतेय ड्रोन नामक तंत्रज्ञानाचे सुंदर प्रात्यक्षिक. १४ सप्टेंबर २०१९ : जागतिक वर्तमानपत्राच्या मुखपृष्ठावर सौदी अरेबियात घडलेल्या तेलविहिरींवरील कॉर्डिनेटेड ड्रोन हल्ल्याबाबत बातम्या झळकल्या. कॉर्डिनेटेड हल्ले म्हणजे पूर्वनियोजित, एकाच वेळेला एका शृंखलेप्रमाणे घडवून आणलेले बॉम्बहल्ले. पहाटे चार वाजता, फक्त दहा-वीस ड्रोन्स आणि त्यावर लादलेली छोटी मिसाइल्स, काही मिनटांचा हल्ला.. आणि सौदी अरेबियाचे ५० टक्के तेल उत्पादन आणि जगाचा पाच टक्के तेलपुरवठा काही दिवसांसाठी ठप्प. दहशतवादी गटाने सोपे लक्ष्य असलेल्या, उघडय़ावरील प्रचंड मोठे इंधन साठविणाऱ्या चौदा टाक्यांवर हल्ले केले. त्यातील खनिज तेलाचा भडका उडल्यामुळे अर्थातच सर्वत्र आग पसरून पुढे मोठा अनर्थ घडला. सौदी अरेबियाच्या तेल मंत्रालयातर्फे काढलेल्या पत्रकात कुठलीही जीवितहानी झाली नसल्याचे सांगण्यात आले असले, तरी वास्तव वेगळे असण्याची शक्यता नाकारता येणार नाही. इथे कोणी केले, का केले वगैरे राजकीय भाष्य हा मुद्दा नसून ड्रोन नामक तंत्रज्ञानाचे आसुरी वास्तव दाखविण्याचा प्रयत्न आहे. अशी अनेक उदाहरणे देता येतील दोन्ही बाजूंची, म्हणून काय ड्रोनवर बंदी घालावी? अनेक जण अद्ययावत तंत्रज्ञानाबद्दल कधी कधी नकारात्मक संदेश लिहितात, भाष्य करतात. गंमत म्हणजे, ते सर्व करताना ईमेल/ समाजमाध्यमे आदी अत्याधुनिक नवतंत्रज्ञानाचाच वापर करतात! तसे बघायला गेल्यास कागद, शाई, छपाई यंत्र हेदेखील मानवाने शोधून काढलेले तंत्रज्ञानच तर आहे. ‘ऊर्जेसाठी अणुशक्ती’ विरुद्ध ‘संहारासाठी अणुबॉम्ब’- दोन्ही शेवटी मानवानेच बनविले. ड्रोन्स किंवा अनमॅन्ड एरियल व्हेहिकल्स म्हणजे नक्की काय? त्यातील काही ठळक बारकावे खाली पाहू : (१) ड्रोन्स नेहमीच अनमॅन्ड म्हणजे मानवरहित असतात. त्यातून इतर गोष्टींची वाहतूक केली जाऊ शकते, पण माणूस नक्कीच नाही. (२) विमानाच्या कॉकपिटमध्ये बसून पायलट विमानाचे नियंत्रण करतात. त्याउलट ड्रोन्सचे कॉकपिट जमिनीवर असते, ज्याला ‘ग्राऊंड कॉकपिट’ म्हटले जाते. (३) ड्रोन्सचे चालक जमिनीवरून नियंत्रण करणारी उपकरणे वापरून ड्रोन्स उडवितात. पतंग उडवण्यासारखेच जणू! इथे नियंत्रण करण्याचे कौशल्य, अनुभव हा एक महत्त्वाचा मुद्दा ठरतोय. (४) नियंत्रण जमिनीवरून होत असल्यामुळे अर्थातच ‘फ्लाइंग रेंज’ म्हणजे उडण्याचे क्षेत्र मर्यादित असते. (५) अधिकतर देशांमध्ये ड्रोन लांब पल्ला गाठू शकत असला, तरी ड्रोन उडविण्याची शासकीय परवानगी ‘फक्त जमिनीवरील चालकाच्या दृष्टिपथात असेपर्यंत’ या तत्त्वावर दिली जाते. (६) ड्रोन पूर्णपणे स्वयंचलित पद्धतीने संगणकीय आज्ञावली व उपग्रहीय संदेश वापरून एका ठरावीक पूर्वनियोजित मार्गावरूनदेखील उडविता येऊ शकतो. पण असे वापर शासकीय, लष्करी असतात. (७) ड्रोनमध्ये वजन कमी करण्यासाठी आणि हालचाल सहज होण्यासाठी स्टील, लोखंड यांऐवजी वेगळेच हलके संमिश्र साहित्य वापरले जाते. (८) ड्रोनचे दोन भाग असतात : एक स्वत: ड्रोन आणि दुसरे नियंत्रण व्यवस्था. (९) ड्रोनमध्ये उडण्यासाठी कमीतकमी चार मोटर व पंखे, संमिश्र साहित्यापासून बनविलेली बॉडी, मोटर चालविण्यास लागणारे इंजिन आणि इंधन वा बॅटरी, नेटवर्क सिस्टीम आणि नियंत्रण करण्यासाठी विविध संवेदक असतात. (१०) गरजेनुसार त्यात उपकरणे जोडण्यात येतात, जसे कॅमेरा, तापमान संवेदक, इत्यादी. (११) ड्रोन व्हिजन सेन्सर, अल्ट्रासॉनिक, इन्फ्रारेड, लायडार आदी दृष्टीसंवेदक वापरून हवेतील अडथळा ओळखणे आणि टक्कर टाळणे अशी महत्त्वाची कार्ये पार पाडतात. (१२) गायरोस्कोप स्थिरीकरण तंत्रज्ञान वापरून ड्रोन स्थिर ठेवला जातो. हवेत स्थिर राहण्याव्यतिरिक्त उड्डाण व लॅण्डिंग बिनगचके होण्यामागे महत्त्वाची भूमिका बजावतात. (१३) ड्रोन उडण्यासाठी हेलिकॉप्टरसारखे तंत्रज्ञान वापरतात. त्यात हवेचा दाब निर्माण करणारे पंखे लावलेले असतात. चार पंख्यांचे ड्रोन जास्त प्रसिद्ध झाले आहेत ते त्यांच्या स्थिर राहण्याच्या क्षमतेमुळे. (१४) प्रोपेलर्स (ड्रोनचे पंखे) चक्र-गतीला दाबात रूपांतरित करतात. जे शास्त्र बर्नाउलीच्या तत्त्वावर व न्यूटनच्या गतीच्या तिसऱ्या नियमावर आधारित आहे. चार प्रोपेलरपैकी दोन घडय़ाळाच्या काटय़ाच्या दिशेने फिरतात, तर दोन त्याविरुद्ध दिशेने फिरतात. (१५) वैयक्तिक वापरच्या ड्रोनचे तीन प्रकार असतात : फिक्स्ड विंग, सिंगल रोटर आणि मल्टी-रोटर. ड्रोनचा विशेष वापर लष्करी किंवा खेळणे म्हणून सर्वश्रुत असला, तरी काही सुंदर वापर खालीलप्रमाणे होताहेत : (अ) इव्हेण्ट मॅनेजमेंट- आयपीएल क्रिकेट सामन्यामधील हवाई ड्रोन कॅमेरे आपण बघितले असतीलच, तसेच म्युझिक इव्हेण्ट, इत्यादी. (आ) धोकादायक स्थळांची पाहणी, पूरस्थितीचे निरीक्षण, इत्यादी. (इ) रीटेल वस्तूंची ने-आण, गोडाऊनमधील स्वयंचलित मोजणी (ई) कायद्याची अंमलबजावणी- वाहतूक पाळत, देखरेख, वगैरे (उ) वनक्षेत्रे, वन्यजीव देखरेख, मोजणी, पाळत ठेवणे, इत्यादी. (ऊ) विमा दावे व पडताळणी, दावा केलेल्या वस्तूची व स्थळाची पाहणी, जिथे मनुष्य सहज पोहोचू शकत नाही त्या उंचीवरील छप्पर, दरीतील अपघात झालेली गाडी इत्यादी. (ए) करमणूक क्षेत्र : सिनेमा चित्रीकरण, इत्यादी. (ऐ) अवजड उत्पादन क्षेत्र : फॅक्टरीमधील सुटय़ा भागांची वाहतूक, स्वयंचलित मोजणी, इत्यादी. (ओ) टेलिकॉम, ऊर्जा : दूरस्थ स्थळी असलेल्या टॉवरमध्ये बिघाड झाल्यास सुरुवातीला मानवी फौजफाटा पाठविण्यापेक्षा ड्रोनतर्फे प्राथमिक पाहणी. (औ) वैद्यकीय : वरील मूत्रपिंड प्रत्यारोपणाच्या उदाहरणात बघितल्याप्रमाणे, अलीकडेच सुरुवात होतेय अशा वापराला. (अं) शेती व इतर निगडित व्यवसाय : स्वयंचलित देखरेख, फवारणी, पाळत, इत्यादी. पुढील वाटचाल आणि शेवटी करिअर व व्यवसाय मार्गदर्शन : २०२५ पर्यंतच्या जागतिक बाजारपेठेबद्दल बोलायचे झाल्यास, एकंदरीत उलाढाल ४५ अब्ज डॉलर असेल आणि रीटेल, जड उद्योग, करमणूक व्यवसाय व शासकीय वापर अशी प्रमुख वापरक्षेत्रे असतील. इथे विविध क्षेत्रांसाठी अभियांत्रिकी रोजगार प्रचंड प्रमाणात निर्माण होतीलच, पण त्यासाठी ड्रोन इंजिनीअिरगसंदर्भात प्रशिक्षण घेणे गरजेचे ठरेल. आपल्याला सर्वात मोठी संधी आहे खासगी कंपन्यांकडून, शासकीय योजनेमार्फत ड्रोनसेवा पुरविण्याची कंत्राटे घेऊन. उदा. वनक्षेत्रे, वन्यजीव देखरेख व मोजणी करणारी सेवा. सध्या भारतात प्रचंड प्रमाणात रस्तेनिर्मिती सुरू आहे- तिथे ड्रोनमार्फत देखरेख, मोजणी, कामाची पडताळणी असे अनेक पर्याय निर्माण करता येऊ शकतील. लेखक टाटा कन्सल्टन्सी सव्‍‌र्हिसेसमध्ये साहाय्यक उपाध्यक्ष आणि सध्या अ‍ॅनालिटिक्स आणि इनसाइट्सच्या यूएसए सेंटरचे प्रमुख म्हणून कार्यरत आहेत. hrishikesh.sherlekar@gmail.com
