राष्ट्रीय रेडिओ खगोलभौतिकी केंद्रातील शास्त्रज्ञांचे संशोधन
पुणे : पृथ्वीपासून २६ कोटी प्रकाशवर्षे दूर हायड्रोजनच्या गूढ वायुमेघाचा जायंट मीटरवेव रेडिओ टेलिस्कोपच्या (जीएमआरटी) साहाय्याने शोध घेण्यात शास्त्रज्ञांना यश आले आहे. या वायुमेघाचा व्यास पृथ्वी असलेल्या आकाशगंगेच्या चौपट असल्याचे आढळून आले आहे. इतक्या प्रचंड आकाराच्या वायुमेघाची निर्मिती कशी झाली याचा आता अभ्यास केला जाणार आहे.
राष्ट्रीय रेडिओ खगोलभौतिकी केंद्रातील पीएच.डी.चा विद्यार्थी ओंकार बाईत याने संशोधक डॉ. योगेश वाडदेकर यांच्या मार्गदर्शनाखाली हा अभ्यास केला आहे. या विषयीचे संशोधन ‘मंथली नोटिसेस ऑफ रॉयल अ‍ॅस्ट्रॉनॉमिकल सोसायटी’मध्ये प्रसिद्ध झाले आहे. या वायुमेघाच्या आतल्या बाजूची दीर्घिका (एजीसी २०३००१) आपल्यापासून सुमारे २६ कोटी प्रकाशवर्षे दूर आहे. अणुरूपी हायड्रोजन सुमारे २१ सेमीच्या तरंगलांबीवर रेडिओ लहरी उत्सर्जित करत असतो. हायड्रोजन अणूंच्या या किरणोत्सर्गामुळे रेडिओ खगोलशास्त्रज्ञांना आपल्या आकाशगंगेमध्ये आणि जवळील दीर्घिकांमध्ये हायड्रोजन वायूचे प्रमाण, त्याचे वितरणाचा नकाशा तयार करता येतो. सर्वसाधारणपणे हायड्रोजन वायूचा मोठा साठा सक्रियपणे तारे निर्माण करणा?ऱ्या दीर्घिकांमध्ये आढळतो. मात्र, तारे तयार होण्याची कोणतीही चिन्हे न दर्शवता एजीसी २०३००१ मध्ये मोठय़ा प्रमाणात हायड्रोजन असल्याचे ज्ञात होते, पण त्याचे अचूक वितरण माहीत नव्हते. या असामान्य दीर्घिकेचा अभ्यास करण्याचे एनसीआरए मधील संशोधकांनी ठरवले. जीएमआरटीच्या उच्च पृथक्करणामुळे (रिझोल्यूशन) वायू किती आहे, कसा पसरला आहे याचे निरीक्षण करता झाले.
जीएमआरटीच्या निरीक्षणात असे दिसून आले, की अणुरूपी हायड्रोजनचा विस्तार एका मोठय़ा कडय़ाच्या (रिंग) स्वरूपात असल्याचा अंदाज आहे. विशेष म्हणजे, या वर्तुळाकाराच्या जवळ नवीन तारे असल्याची कोणतीही चिन्हे दिसत नव्हती. त्यामुळे एनसीआरएच्या शास्त्रज्ञांनी फ्रान्समधील पियर अलान् डुक आणि जीन चार्ल्स कुइयान्द्र या शास्त्रज्ञांच्या मदतीने हवाई येथील दुर्बिणीद्वारे ऑप्टिकल प्रतिमा प्राप्त केली. या प्रतिमेतही ताऱ्यांच्या निर्मितीची चिन्हे दिसून आली नाहीत. तारारहित हायड्रोजन वायुमेघाच्या निर्मितीबाबत अद्याप कोणताही स्पष्ट सिद्धांत उपलब्ध नाही. त्यामुळे हे संशोधन महत्त्वपूर्ण ठरले आहे. या वायुमेघातील हायड्रोजनचे प्रमाण आपल्या आकाशगंगेच्या जवळपास पाचपट कमी आहे. या संशोधनासाठी एनसीआरए मधील सुषमा कुरपती, जर्मनीतील रुहर विद्यापीठातील पीटर कंपूइस, बंगळुरुच्या भारतीय खगोलभौतिकी केंद्रातील सुधांशू बर्वे यांनीही मदत झाली.
दीर्घिकेभोवती हायड्रोजन वायुमेघांचा अभ्यास करण्यासाठी आता जीएमआरटीच्या साहाय्याने सर्वेक्षण केले जाणार आहे. यात आणखी नऊ दीर्घिकांचा अभ्यास या संशोधनातील दीर्घिकेसारखीच वैशिष्टय़े शोधण्याचा प्रयत्न आहे. त्यानंतर या संशोधनाची पुढील दिशा ठरेल. – डॉ. योगेश वाडदेकर
या पूर्वी १९८७ मध्ये अशा प्रकारच्या वायुमेघाचे संशोधन झाले होते. मात्र, त्याचा पुढे अभ्यास होऊ शकला नाही. दोन दीर्घिकांची टक्कर झाल्यामुळे अशा प्रकारचा वायुमेघ तयार होऊ शकतो. मात्र, त्यात तारेही असतात. एजीसी २०३००१ मध्ये तारे दिसत नाहीत. हे कसे घडले याचा पुढील अभ्यास केला जाणार आहे. – ओंकार बाईत
