तळटीपा : दंभस्फोटाचा दारूगोळा

परसाई यांचीच ‘मुंडन’ या नावाची छोटी गोष्ट आहे. कुठल्या तरी देशाच्या संसदेत एका विषयावरून मोठा गदारोळ झाला. एका मंत्र्याने अचानक मुंडन केलेलं असतं. सदस्यांमध्ये कानगोष्टी सुरू होतात. कुणी म्हणतं डोक्यात उवा झाल्या असतील, कुणी म्हणतं डोक्यात विचार शिरावेत म्हणून केसांचा अडसर हटवला गेला असेल, कुणाला वाटतं घरात एखाद्याचा मृत्यू झाला असेल पण मंत्री महोदय तर नेहमीसारखेच प्रसन्न होते. काही सदस्यांनी तर असा तर्क लावला की ज्यांच्या विरोधात ते एक बिल सादर करणार होते त्या लोकांनी तर मंत्र्यांचं मुंडन केलं नसेल? एका सदस्याने विचारलं, अध्यक्ष महोदय, माननीय मंत्र्यांना त्यांच्या केसांचं मुंडन झाल्याचं माहीत आहे का आणि असेल तर ते त्याचं कारण सांगू शकतील काय. मंत्र्यांनी उत्तर दिलं, माझं मुंडन झालंय की नाही हे मी सांगू शकत नाही. सदस्य म्हणाले, तुम्ही तुमच्या डोक्यावरून हात फिरवूनही याची खातरजमा करू शकता.

मंत्री महोदयांचं उत्तर असतं, हातही माझा आहे आणि डोकंही माझं आहे परंतु आमचे हात सभागृहाच्या परंपरा, प्रथा आणि कार्यप्रणालीने बांधलेले आहेत. मंत्री महोदय सभागृहात निवेदन करतात. या संदर्भात तीन सदस्यांची समिती नियुक्त केली जाईल आणि ती आपला अहवाल देईल असं सांगतात. सदस्यांचं म्हणणं असतं, ‘चौकशी करण्यासाठी हा काही कुतुबमिनार नाही ते तुमच्या डोक्यावरील केस आहेत. ते वाढूही शकतात आणि कमीही होऊ शकतात.’ मंत्री महोदय म्हणतात, सरकार चौकशीच्या आधी काहीही करू शकत नाही.

इकडे मंत्र्यांच्या डोक्यावरील केस वाढत असतात आणि एके दिवशी चौकशी समितीचा अहवाल पटलावर ठेवला जातो. मंत्र्यांनी मुंडन केलेलं नव्हतं असं अहवालात म्हटलं जातं. सत्ताधारी या निर्णयाचं हर्षोल्हासाने स्वागत करतात. विरोधक गदारोळ करतात. मंत्री हसत हसत उठतात. ‘आजही जर तुम्ही पुरावा दिला तर मी तुमचं म्हणणं मान्य करेन’, असं म्हणत ते आपल्या केसांवरून हात फिरवतात आणि सभागृहात पुन्हा दुसऱ्या प्रश्नावर चर्चा सुरू होते. ढळढळीत अशा दिसणाऱ्या सत्यापासून पळवाट काढत कोणतंही सरकार आणि पुढारी कसे निरर्थक काथ्याकूट करतात. कालहरणातून एखाद्या विषयावरचं लक्ष कसं विचलित केलं जाऊ शकतं हे या गोष्टीतून स्पष्ट होईल.

व्यवस्थांच्या मूल्यमापनाची गरज

हरिशंकर परसाई यांचा जन्म हौशंगाबाद जिल्ह्यातील जमानी या गावचा. त्यांचा लेखनकाळ १९४७ पासून सुरू होतो. ‘हसते हैं, रोते हैं’ त्यांचं पहिलं पुस्तक. परसाई केवळ दोन वर्षांचे होते तेव्हा त्यांचं गाव सुटलं. वडील कोळशाचा धंदा करत असत. याकामी आणखी एक ठेकेदार त्यांच्यासोबत होते. जंगलातील वाळलेल्या लाकडांचा कोळसा करण्याचं हे काम असायचं. आईवडील आणि भावंडं असा हा परिवार. तसं चांगलं खातं-पितं घर होतं पण परसाई नवव्या वर्गात दाखल झाले आणि कुटुंबाची पीछेहाट सुरू झाली. त्यातच आईचं निधन झालं. अतिशय वाईट पद्धतीने हा मृत्यू झाला. प्लेगची साथ आली होती. सगळं गाव रिकामं झालं होतं. शेतात लोकांच्या झोपड्या पडलेल्या होत्या. गावात केवळ दोन-तीनच कुटुंब उरली. गावभर सन्नाटा पसरलेला, अधूनमधून कुत्र्यांचे आवाज असं सगळं वातावरण. त्याच काळात वडिलांची प्रकृती ढासळली. परसाई यांना मॅट्रिक खूपच कष्टात काढावी लागली. अठराव्या वर्षी त्यांनी जंगल खात्यात काही महिने नोकरी केली होती. महाविद्यालयीन शिक्षणाच्या निमित्ताने नागपुरातही काही काळ घालवला. खासगी शाळेत काही वर्षे शिक्षकाची नोकरी केल्यानंतर तीही सोडून दिली. पुढे ते केवळ लेखन करायला लागले.

परसाई यांचं एकूण लेखन राजकीय, धार्मिक, आर्थिक अशा सर्व व्यवस्थांचं कठोर मूल्यमापन करणारं आहे. आपल्याकडे अनेकदा व्यवस्था हा शब्द अत्यंत भोंगळ पद्धतीने वापरला जातो. त्यात नेमकेपणा ऐवजी मोघम असं काहीतरी कल्पिलेलं असतं. लेखकाने व्यवस्थेच्या विरोधात बोललं पाहिजे, लिहिलं पाहिजे असं आपण म्हणतो पण अनेकांना या व्यवस्थेचीच नीट ओळख झालेली नसते. परसाई यांनी या व्यवस्थेचा तोंडवळा आणि तिचं अंतरंग या दोन्ही गोष्टींचा उलगडा केलेला आहे. ‘प्रेमचंद के फटे जूते’, ‘ज्वाला और जल’, ‘आवारा भीड के खतरे’, ‘भोलाराम का जीव’, ‘दो नाक वाले लोग’, ‘ठिठुरता हुआ गणतंत्र’, ‘विकलांग श्रद्धा का दौर’, ‘तुलसीदास चंदन घिसे’, अशी परसाई यांच्या पुस्तकांची काही शीर्षक आहेत. कथा, आठवणी, कादंबरी, निबंध अशा विविध प्रकारात त्यांनी लेखन केलं आहे.

‘व्यवस्था ही राजकीय, आर्थिक आणि सामाजिकही असते. जेव्हा व्यवस्थाविरोधी गोष्ट केली जाते तेव्हा सामान्यपणे ज्या पक्षाचे सरकार आहे त्या पक्षाला विरोध एवढाच अर्थ घेतला जातो. पण हे खरं नाही. जेव्हा असा नारा दिला जातो की लेखकाने व्यवस्थेच्या विरोधात असायला हवं, याचा अर्थ वर्तमानकालीन जे सरकार आहे त्या सरकारातले दोष दूर करण्यासाठी, गरज असेल तर त्याचा ठाम विरोध करायला हवा. वस्तुत: लेखक प्रत्येकच व्यवस्थेत असंतुष्ट असतो.’ असं परसाई यांनी नोंदवून ठेवलं आहे.

राजकीय व्यवस्थेची आणि सत्ताकारणाची झाडाझडती घेणारे, श्रद्धांची चिकित्सा करणारे अनेक संदर्भ परसाई यांच्या कथांमधून येतात. ‘एक गोभक्त से भेंट’ ही त्यांची एक गाजलेली व्यंग्यकथा आहे. प्रश्नकर्ता विचारतो, ‘स्वामीजी लोक महागाईच्या विरोधात आंदोलन करत आहेत, आर्थिक न्यायासाठी लढत आहेत आणि तुम्ही एवढं कशासाठी गोरक्षा आंदोलन घेऊन बसलात. यात कोणता तर्क आहे?’

‘तर्क आहे बेटा. तुला आतली गोष्ट सांगतो. लोक जेव्हा आर्थिक न्यायाची मागणी करतात तेव्हा त्यांना दुसऱ्या गोष्टीत गुंतवून ठेवलं पाहिजे. आर्थिक क्रांतीच्या दिशेने निघालेल्या जनतेला आम्ही रस्त्यातच गाईच्या खुंट्याला बांधतो.’

प्रश्नकर्ता म्हणतो, ‘स्वामीजी तुम्ही माझ्या ज्ञानात बरीच भर घातली. आता आणखी एक गोष्ट सांगा की अनेक राज्यांमध्ये गोरक्षेचा कायदा आहे. अन्यत्रही तो लागू होईल मग हे आंदोलन संपेल. अशा वेळी पुढे कोणत्या मुद्द्यावर तुम्ही आंदोलन कराल?’

स्वामीजी म्हणतात ‘बेटा, आंदोलनाला खूप विषय आहेत. सिंह दुर्गेचं वाहन आहे. सर्कसवाले त्याला पिंजऱ्यात बंद करतात आणि खेळवतात. हा अधर्म आहे. सर्व सर्कसवाल्यांविरोधात आंदोलन करून देशातल्या सगळ्या सर्कस बंद पाडू. पुन्हा मत्स्य हासुद्धा देवाचा एक अवतार आहे. आम्ही मासे पकडणाऱ्याविरुद्ध आंदोलन करू. सरकारचा मत्स्यपालन विभाग बंद करू. आम्ही कोणत्या ना कोणत्या प्रकारे लोकांना गुंतवून ठेवू.’ एवढ्यात गाडी येते आणि स्वामीजी बसून निघून जातात.

प्रेमचंद यांचं आपल्या पत्नीसोबत एक छायाचित्र आहे. या छायाचित्रात त्यांची पादत्राणं फाटली आहेत. त्यातून त्यांचा अंगठा बाहेर आलेला दिसतो. हा फोटो पाहून परसाई यांनी एक लेख लिहिला. ‘प्रेमचंद के फटे जूते’. त्यात त्यांनी म्हटलंय, ‘…विचार करतोय की, फोटो काढण्यासाठी जर या माणसाचा हा पोशाख असेल तर मग नेहमीसाठी कोणता असेल? तसं नाही. या माणसाचे वेगवेगळे पोशाख नसतीलच. पोशाख बदलण्याचा गुणच या माणसात नाही. तो जसा आहे तसाच फोटोतही दिसतो.’

परसाई एके ठिकाणी म्हणतात, ‘व्यंग्य लेखन ही माझ्यासाठी खूप गंभीर गोष्ट आहे. प्रश्न इतकाच आहे की एखादा लेखक आपल्या काळातल्या विसंगतींचा किती खोलवर शोध घेतो. अर्थात व्यक्तीसंबंधीची विसंगती ही एक बाब झाली; पण व्यक्ती आणि समाजाच्या आतल्या चोरकप्प्यांत शिरून विसंगती शोधणं, त्यांना अर्थ प्राप्त करून देणं आणि त्याचं सशक्त विरोधाभासात विश्लेषण करून जीवनाचा साक्षात्कार घडवणं ही दुसरी गोष्ट आहे. खरं व्यंग्य हे जीवनाची समीक्षा असतं. ते विचार करायला भाग पाडतं. नवा साक्षात्कार घडवतं. जागृती निर्माण करतं. खोटेपणा, दंभ, ढोंगबाजी, अन्यायाविरुद्ध लढायला तयार करतं. असं लेखन माणसाला आणखी चांगला माणूस करण्याच्या दिशेनं जात असतं. तू जास्तीत जास्त चांगला, खरा, न्यायी आणि मानवतेचा पुरस्कार करणारा हो असं सांगत असतं.’… हे सांगणाऱ्या परसाई यांच्या लेखनाला केवळ ‘विनोदी’ असं विशेषण लावता येत नाही. त्यांचं लेखन दंभस्फोट घडवून आणण्यासाठीचा दारूगोळा आहे.

लेखक साहित्य अकादमी पुरस्कार प्राप्त साहित्यिक आहेत.
aasaramlomte@gmail.com