व्यक्तिवेध : आर. कौसल्यादेवी

वर लिहिलेला मजकूर खुद्द कौसल्यादेवींनी वाचला असता तर, ‘आता आणखी काही लिहिण्याची गरजच नाही- रुग्णालय २२ खाटांपासून आज ३५० खाटांचे झाले, एवढा उल्लेख झाला तर पाहा’ असा अभिप्राय त्यांनी दिला असता… इतके त्यांना स्वत:पेक्षा संस्थेचे महत्त्व वाटे. त्यामुळेच अनेक पुरस्कारही त्यांनी नाकारले, त्यात २०१६ सालच्या ‘पद्माश्री’चाही समावेश असल्याची बातमी ‘द हिंदू’ने त्या वेळी दिली होती. पण कस्तुरबा रुग्णालयाला मात्र राज्य सरकारचे १४ आणि केंद्र सरकारतर्फे दोनदा पुरस्कार त्यांनी मिळवून दिले.

कौसल्यादेवी यांचा जन्म १९३१ मधला. शिक्षणाची आवड होती, म्हणून बीएपर्यंत शिकल्या तेव्हाच मुलींनीही डॉक्टर झाले पाहिजे असे नवमतवादी विचार आणि ‘लेडी डॉक्टर’चाच आग्रह धरणाऱ्या पारंपरिक तमिळ महिला या दोन्ही कारणांमुळे त्यांनी डॉक्टर – त्यातही प्रसूतीतज्ज्ञ- होण्याचे ठरवले. एमबीबीएस पदवी मिळवल्यानंतर त्यांनी स्त्रीरोग आणि प्रसूतीविद्योची पदविकाही घेतली.

सन १९६० पासून सरकारी रुग्णालयात त्या रुजू झाल्या. तिथे बढत्यांची शक्यता असूनही ही सरकारी नोकरी त्यांनी सोडली आणि आरोग्यसेवेसाठी आयुष्य समर्पित करायचे, असे ठरवूनच त्या गांधीग्रामात आल्या. दक्षिण भारतातल्या पहिल्या महिला डॉक्टर मुथुलक्ष्मी रेड्डी आणि गांधीग्रामात रुग्णालय उभारणाऱ्या डॉ. सौंदरम रामचंद्रन यांचा आदर्श त्यांच्यापुढे होता. यापैकी सौंदरम यांचे मागैदर्शनच कौसल्यादेवी यांना मिळाले, पण मुथुलक्ष्मी यांचे प्रागतिक विचार (‘स्त्री आणि पुरुष यांना निरनिराळ्या नैतिक मोजपट्ट्या लावू नका… तीही सामाजिक न्यायाची हक्कदार आहे’ हा मुथुलक्ष्मींचा मंत्रच) पथदर्शी होते. स्वत: अविवाहित राहण्याचे ठरवून त्यांनी गांधीग्राम आणि कस्तुरबा रुग्णालयासाठी स्वत:ला वाहून घेतले. कुतूहल म्हणून घेतलेले ‘जयपूर फूट’चे प्रशिक्षण आणि स्वत:ला स्तनाचा कर्करोग झाल्यानंतर ऑन्कॉलॉजीचे (कर्करोगशास्त्राचे) घेतलेले शिक्षण एवढाच त्यांनी, या संस्थेत आल्यानंतर ‘स्वत:साठी दिलेला वेळ’! वीस वर्षे त्या कर्करोगाशी झगडल्या. बऱ्याही झाल्या. अखेर वृद्धापकाळाने, समाधानानेच त्यांनी डोळे मिटले.