व्यक्तिवेध : रामप्रकाश बंबा

शुद्ध गणित अथवा प्युअर मॅथेमॅटिक्समधली ‘नंबर थिअरी’ ही मूळ संख्यांच्या घटन/विघटनाचा आणि संख्याभूमितीचा अभ्यास करणारी शाखा. या शाखेच्या विशेष अभ्यासासाठी ‘नंबर थिअरी’ याच नावाची आंतरराष्ट्रीय संशोधनपत्रिकाही त्यांनी सुरू केली होती. गॉसियन गणित, डायोफॅन्टिन समीकरणे, संख्यांचे स्वरूप आणि त्यांच्या भौमितिक शक्यता यांचा अभ्यास इतरांनीही करावा, यासाठी ते सतत प्रयत्नशील राहिले. इंडियन मॅथेमॅटिकल सोसायटीचे अध्यक्षपद १९६९ मध्ये त्यांच्याकडे होते, पण त्यानंतर राष्ट्रीय विज्ञान परिषदेचे अध्यक्षपद त्यांच्याकडे आले. अशा पदांवरून त्यांनी ‘शुद्ध’ अथवा बिगर-उपयोजित संशोधनालाही महत्त्व हवे, यासाठी प्रयत्न केले. विद्यापीठ अनुदान आयोगात गणित आणि विज्ञान शाखांच्या समितीवर काम करतानाही हा आग्रह त्यांनी रास्तपणे धरला होता.

‘वडील रेल्वेत गार्ड होते. आम्ही भावंडे सात. शिष्यवृत्ती मिळाली नसती, तर मला कॉलेजात जाताच आले नसते’ अशा परिस्थितीतून ते वर आले. अविभाजित पंजाबातील क्वेट्टा, सियालकोट आदी ठिकाणी त्यांचे बालपण गेले. ‘हा हुशार आहे, थेट चौथीच्या परीक्षेला बसवा’ असा सल्ला मास्तरांनी दिला, तो वडिलांनी ऐकला आणि चौथीतही रामप्रकाश यांना उत्तम गुण मिळाले, पण ‘उर्दू शुद्धलेखनात कमी गुण मिळाल्याने शालेय शिष्यवृत्ती हुकली’. पुढे मॅट्रिकला उर्दूऐवजी हिंदी – इंग्रजी आले, तेव्हाही ‘जरा अक्षर नीट काढलेस, तर पहिला येशील’ म्हणून शिक्षकांनी चोप दिल्याची आठव ते सांगत. ते पहिल्या दहांत आले, म्हणून लाहोरच्या कॉलेजात १८ रुपयांच्या शिष्यवृत्तीसह शिकता आले. तेथील गणितज्ञ प्रा. सर्वदमन चौला यांचे ते पट्टशिष्य ठरले. या प्राध्यापकांनीच केंब्रिजला जाण्याचा सल्ला दिला आणि केंब्रिजमध्येच त्यांना लुई मॉर्डेन, रॉबर्ट डॅव्हेनपोर्ट असे गणितातले गुरू भेटले. गणितात एम.ए. केल्यानंतर ‘आयसीएस’ परीक्षा देऊन अधिकारी होण्याचा त्यांचा बेत होता. तसे झाले असते तर, भारत एका गणितज्ञाला मुकला असता.