जूलियस सीझरने कॅलेंडरमध्ये बदल करण्यामागे त्याचं नेमकं उद्दिष्ट काय होतं ते पाहिलं पाहिजे. तसं पाहता रोमन कॅलेंडर क्लिष्ट असलं तरी २४ वर्षांच्या प्रदीर्घ चक्रानंतर तरी का होई ना, ऋतूंचं आणि महिन्यांचं गणित अचूक बसू शकलं असतं. पण यात अडचण एकच होती – मानवी हस्तक्षेपाला पूर्ण मुभा. कितीही नियम असले काहीही असलं तरी त्या काळचे धार्मिक आणि राजकीय पुढारी या कॅलेंडरमध्ये ढवळाढवळ करू शकत, नव्हे नव्हे, करत.
त्यामुळे त्याकाळी सुरू असणाऱ्या रोमन कॅलेंडरने ऋतूंपासून कधीच फारकत घेतली होती. रोमन कॅलेंडर जवळजवळ दोन-तीन महिने पुढे गेलं होतं. हे म्हणजे महिना म्हणायचा जुलै आणि बाहेर पडलं आहे कडकडीत ऊन अशी परिस्थिती!
सीझरला असं कॅलेंडर हवं होतं की ज्यात कोणाला हस्तक्षेप करताच येणार नाही. ऋतूंचा आणि महिन्यांचा मेळ कायम बसलेला राहील. नवं कॅलेंडर कसं असेल हे निश्चित झालं होतं. पण ते अमलात आणण्याआधी महिन्यांचा आणि ऋतूंचा मेळ बसवणं हे काम मात्र शिल्लक होतं. या सगळ्या कामाचा मुहूर्त निघायचा तर सीझरला थोडी सवड मिळणं गरजेचं होतं.
सवड कशातून? राजकीय धामधुमीतून. त्यावेळी तसं पाहता रोम प्रजासत्ताक राज्य होतं – म्हणजे राज्यकारभार सिनेटमार्फत चाले. पण हे फक्त नावापुरतं. ख्रिास्तपूर्व ६० पासून खरी सत्ता अवघ्या तीन माणसांच्या हातात एकवटलेली होती — पाँपे, क्रॉसस आणि सीझर. ही आघाडी उपयुक्ततेवर आधारलेली होती. त्यामुळे त्यात भरपूर अंतर्विरोध आणि सत्तास्पर्धा होती.
ख्रिास्तपूर्व ५८ पासून पुढची आठ वर्षं सीझरने गॉल (सध्याचा फ्रान्स आणि आजूबाजूचा प्रदेश) या प्रांतावर रोमन वर्चस्व प्रस्थापित केलं. यामुळे त्याचं रोममधलं राजकीय वजन चांगलंच वाढलं. क्रॉसस ख्रिास्तपूर्व ५२ मधेच एका लढाईत मारला गेला होता. पण पाँपेला सीझरचं वाढतं वर्चस्व अगदी डोळ्यात सलत होतं. ख्रिास्तपूर्व ४९ मध्ये या दोघांमधला संघर्ष शिगेला पोहोचला. पण विजय सीझरचाच झाला. आणि ख्रिास्तपूर्व ४८ मध्ये त्याने पाँपेला अगदी पार इजिप्तपर्यंत पिटाळून लावला. पुढच्या दोन-तीन वर्षांत सीझरचं वर्चस्व निर्विवादपणे प्रस्थापित झालं.
मग मात्र सीझरने वेळ दवडला नाही. ऋतूंचा आणि महिन्यांचा मेळ घालण्यासाठी ख्रिास्तपूर्व ४६ या वर्षाची निवड करण्यात आली. सुमारे ८० दिवसांचा फरक भरून काढायचा होता. म्हणून अनेक बदल करण्यात आले.
ख्रिास्तपूर्व ४६ हे वर्ष खरं तर अन्य रोमन वर्षांप्रमाणे ३५५ दिवसांचं असायचं. पण त्यात अधिक मास असेल असा फतवा खुद्द सीझरनेच काढला. त्यामुळे फेब्रुवारी झाला २३ दिवसांचा आणि अधिक महिन्याचे २८ दिवस मिळून हे वर्ष झालं ३५५ – ५ + २८ = ३७८ दिवसांचं.
पण एवढ्याने भागणार नव्हतं. म्हणून सीझरने नोव्हेंबर आणि डिसेंबर या दोन महिन्यांच्या मध्ये एकूण ६७ दिवसांचे दोन अधिक महिने ठेवले. म्हणजे एकूण दिवस झाले ३७८ + ६७ = ४४५! अखेर ८० दिवसांचा फरक भरून निघाला. जगाच्या इतिहासात एवढं मोठं वर्ष त्यापूर्वी कधी झालं नव्हतं, तेव्हापासून आतापर्यंत कधी झालं नाही आणि यापुढे असं काही होईल याची सुतराम शक्यता नाही.
पण या ४४५ दिवसांच्या लांबलचक वर्षानंतर ऋतूंचा आणि महिन्यांचा मेळ अखेर बसला आणि ख्रिास्तपूर्व ४५ हे जूलियन कॅलेंडरचं पहिलं वर्षं झालं. त्यानंतर हे कॅलेंडर जे सुरू झालं ते थेट १५८२ पर्यंत काहीही बदल न होता अव्याहतपणे सुरू राहिलं. म्हणजे जूलियस सीझरचं उद्दिष्ट साध्य झालं असंच म्हटलं पाहिजे.
एवढ्या सगळ्या नवससायासांनंतर चालू झालेलं हे कॅलेंडर त्याचा कर्ता जेमतेम वर्षभर उपभोगू शकला. ख्रिास्तपूर्व ४४ च्या आरंभीच ‘सीझरची हुकूमशाही तहहयात चालेल’ अशी घोषणा झाली. आणि सर्व सत्ता त्याच्या हाती एकवटेल आणि तो केवळ एक हुकूमशहा न राहता चक्क राजा होईल या भयाने ब्रूटस आणि कॅशियस या दोघांनी त्याची हत्या केली. ती तारीख होती १५ मार्च आणि वर्ष होतं ख्रिास्तपूर्व ४४. शेक्सपियरच्या ‘जूलियस सीझर’ या नाटकात ‘यू टू, ब्रूट्स?’ हे प्रसिद्ध वाक्य आहे ते याच घटनेशी आणि याच ब्रूटसशी संबंधित आहे. असो.
त्याच्या मृत्यूनंतर लगेच त्याच्या स्मृत्यर्थ ‘क्विंटिलिस’ या महिन्याला जूलियस सीझरच्या नावावरून ‘जुलै’ हे नाव देण्यात आलं. ह्यक्विंटिलिसह्ण या महिन्याचीच निवड का केली? तो त्याचा जन्ममहिना होता म्हणून! ‘सेक्स्टिलिस’चं नाव बदलणारा होता जूलियस सीझरचा उत्तराधिकारी – गाईअस जूलियस सीझर ऑगस्टस. याने मात्र आपल्या हयातीतच आपलं नाव त्या महिन्याला देऊन टाकलं!
काय गंमत आहे पाहा, जूलियन कॅलेंडर वापरातून बाद झालं तरी या दोन महिन्यांच्या मिषाने दोन रोमन सम्राटांची आठवण मात्र कॅलेंडरमध्ये आजही कायम आहे.
संदीप देशमुख
X@KalacheGanit
kalache.ganit@gmail.com
