अन्वयार्थ: स्वातंत्र्य आणि बंधुता

याचे कारण वजाहत खान या इसमाने सर्वोच्च न्यायालयात स्वत:च्या बचावासाठी केलेली याचिका ‘शर्मिष्ठा पानोली प्रकरणा’शी अतूटपणे जोडली गेलेली आहे. या शर्मिष्ठा पानोली नामक तरुणीने समाजमाध्यमांतून इस्लामच्या सर्वोच्च ईश्वरी शक्तीविषयी गैर शेरेबाजी केल्याच्या आरोपाखाली पश्चिम बंगालच्या पोलिसांनी हरियाणातील गुरुग्रामला येऊन रातोरात तिला कोलकात्यास आणून कोठडीत ठेवले होते. तिची अटक ‘तांत्रिकदृष्ट्या योग्य’, पण ‘प. बंगाल सरकारने नेमके दस्तावेज दाखवलेले नाहीत’ म्हणून तिला जामीन, असा निर्णय कोलकाता उच्च न्यायालयाने जूनच्या सुरुवातीस दिला. मात्र त्याआधीच, शर्मिष्ठाच्या वादग्रस्त ‘पोस्ट’बद्दलची तक्रार नेमकी कोणी केली, याचा छडा लावून हिंदुत्ववादी आणि भाजपसमर्थक म्हणवणारे काही जण वजाहत खानच्या समाजमाध्यम खात्यांपर्यंत पोहोचले होते. मग आसाम, महाराष्ट्र, दिल्ली आणि हरियाणा या भाजपशासित राज्यांतूनही वजाहत खानविरुद्ध पोलिसांकडे तक्रारी गेल्या: वजाहत खानने वैरभावी वक्तव्य (हेट स्पीच) केले, त्यामुळे ‘देशाच्या एकात्मतेला’ धोका निर्माण होऊ शकेल… मग, पोलिसांनी शर्मिष्ठावर ज्या ज्या कलमांखाली गुन्हे दाखल केले होते, तीच कलमे वजाहतवरही लावण्यात आली. चारही राज्यांतून आपल्याला आळीपाळीने अटक-कोठडी होऊ शकते, हे लक्षात घेऊन वजाहत खानच्या वतीने सर्वोच्च न्यायालयात याचिका करण्यात आली- तिच्यावरील पुढली सुनावणी १८ ऑगस्ट रोजी होईपर्यंत, वजाहतही शर्मिष्ठाप्रमाणेच, अटकेपासून मुक्त राहणार आहे.

या विशिष्ट प्रकरणाशी जरी शर्मिष्ठा आणि वजाहत या व्यक्तींचा संबंध असला, तरी दोन समाजांत अकारण वाढवली जाणारी तेढ हेच मूळ दुखणे असल्याचे न्यायालयानेही हेरले असावे. कारण न्या. नागरत्ना यांनी अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर संविधानाने घातलेल्या वाजवी बंधनांची आठवण करून देऊनही ‘स्वयंनियमन’ हवे, असे मत व्यक्त केले आहे. याच सुनावणीत न्या. विश्वनाथन यांनी बंधुतेचा उल्लेख केला, त्याच्याशी आपण सहमत असून ही भावना जपली गेली तर अशा अभिव्यक्तीबाबतची प्रकरणे आमच्यापर्यंत येणेही कमी होईल, असे न्या. नागरत्ना म्हणाल्या.

संविधानाच्या- राज्यघटनेच्या- प्रास्ताविकेतही ‘बंधुता’ या मूल्याचा उल्लेख न्याय, स्वातंत्र्य, समानता यांच्याइतकाच ठळक आहे आणि तोही २६ नोव्हेंबर १९४९ पासूनच. म्हणजे, देशाच्या उपराष्ट्रपतींसह अनेक जण ‘धर्मनिरपेक्षता’ हा शब्द प्रास्ताविकेत नंतर आला म्हणून आता तो काढूनच टाका म्हणतात; तशी ‘बंधुते’ची गच्छन्ती करता येणार नाही. ‘आपण विरुद्ध ते’ अशा वातावरणात बंधुता नसते, तेव्हाच शर्मिष्ठा आणि वजाहतसारख्या अनेकांच्या अनेक ‘पोस्ट’ समाजमाध्यमांतून फैलावतात. ‘स्वातंत्र्य हवे, तर बंधुताही पाळा’ हा जो गर्भित संदेश न्या. नागरत्ना यांनी दिला, त्यानंतर आता किमान अभिव्यक्ती- स्वातंत्र्यवादी संघटनांनी तरी बंधुता-जाणीवजागृती उपक्रम हाती घेणे गरजेचे आहे.