‘मुंबईचा निसर्ग’ हा फक्त बोरिवली ते ठाणेदरम्यानच्या संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानात नाही- सुमारे १०३ चौरस किलोमीटरच्या त्या राखीव जंगलाने मुंबईला निसर्गाचा ठेवा दिलेला आहेच; पण ऐन महानगरातही निसर्ग कधी कीटकांच्या चालीने, तर कधी पक्ष्यांच्या पंखांनी येतच असतो. बिल्डरांनी कितीही वाट लावली तरीही तगून राहिलेली तिवरे आणि शहरातल्या रस्त्यावरली उरलीसुरली झाडे ही काही वेळा अनवट पक्ष्यांचे विश्रांतीस्थान ठरतात. या शहरी निसर्गाचे भान एकविसाव्या शतकातही देणारे छायाचित्रकार, पक्षीमित्र आणि कल्पक संघटक संजय मोंगा २८ मे रोजी निवर्तले. भरपूर भटकंती करणाऱ्या, नेहमीच उत्साही दिसणाऱ्या ६३ वर्षांच्या संजय मोंगा यांची रक्त-कर्करोगाशी झुंज गेले सुमारे दशकभर सुरू होती, हे अनेकांना त्यांच्या मृत्यूनंतरच कळले.
‘मुंबई बर्ड रेस’ हा संजय मोंगा यांनी २० वर्षांपूर्वी सुरू केलेला, त्यांच्या नावाशी जोडला गेलेला उपक्रम. ही ‘बर्ड रेस’ म्हणजे पक्षीनिरीक्षणाचे वेड जपणाऱ्या माणसांची मैत्रीपूर्ण स्पर्धा. या स्पर्धेत थोडीफार बक्षिसेही दिली जाऊ लागली, एका बड्या बहुराष्ट्रीय बँकेने प्रायोजकत्वही स्वीकारले, पण या स्पर्धेतल्या विजयाचे खरे समाधान म्हणजे, आपण मुंबईतही भरपूर पक्षी मोजू शकतो- जे पक्षी फक्त दूरच्या जंगलांतच दिसू शकतात तेही मुंबईत येऊन जातात- यातला आनंद! केवळ या ‘रेस’मधूनच नव्हे तर ‘यंग रेंजर्स’ – छोटे वनपाल- या शालेय मुलांसाठीच्या उपक्रमातूनही मोंगा यांनी प्रामुख्याने पक्षीप्रेमाची दीक्षा मुंबईकरांना दिली. ‘हुमायूँ अब्दुलअली आणि सलीम अली यांच्यानंतरचे पक्षीमित्र’ ही मोंगा यांची ओळख महत्त्वाची ठरली… अर्थात, छायाचित्रांसाठी त्यांना अनेक पुरस्कार मिळाले ते निराळेच. या छायाचित्रांची पाच-सहा पुस्तकेही झाली, त्यापैकी ‘सिटी फॉरेस्ट’ हे संजय गांधी राष्ट्रीय उद्यानाबद्दल, तर ‘बर्डस ऑफ मुंबई’ हे अर्थातच मुंबईतील पक्ष्यांबद्दल आहे. या ‘बर्डस ऑफ मुंबई’चे पुढे ‘बर्ड्स ऑफ मुंबई रीजन’ झाले.
कीटकांच्या, पक्ष्यांच्या रंगीत छायाचित्रांसह मोंगा यांनी केलेले लिखाण विशेष वाचनीय असे. त्यातून त्यांची बांधिलकी आणि त्यांचा अभ्यास यांचे दर्शन घडे. उदाहरणार्थ, ‘‘हा लग्गड ससाणा… मुंबईत दिसला चक्क! अगदी १९८०-९० च्या दशकापर्यंत मुंबईत दिसायचाच तो, पण २००२ नंतर, मुंबईच्या परिघावरही तो दिसणं कमी झालं. लग्गड ससाण्याचं मुंबईशी नातं तसं जुनं. पार १९२५ पासून याचे उल्लेख सापडतात. सलीम अली यांनी तर, ‘मुंबई विद्यापीठाच्या राजाबाई टॉवरच्या घड्याळामागे या शिकारी पक्ष्यांची घरटी असावीत असं नमूद केलं आहे’’- ही मोंगा यांची नोंद असेल किंवा कीटकांपासून ते माकडांबद्दल त्यांनी केलेले लिखाण असेल, त्यांच्यातला अभ्यासू निसर्गप्रेमी लपत नसे.
निसर्गप्रेम हे परिसराबद्दलच्या प्रेमापासूनच सुरू व्हायला हवे, हे मूल्य संजय मोंगा यांनी नेहमीच जपले. हे प्रेम किती दिशांनी करता येते याची साक्ष त्यांची पुस्तके देतातच; पण अद्याप त्यांची ९६ छायाचित्रे फेसबुकवर, तर ११० हून अधिक छायाचित्रे इन्स्टाग्रामवर आहेत, ती sunjoy monga असा शोध घेतल्यास पाहता येतील.
