प्रफुल्ल शिलेदार
न्गुगी वा थियांगो यांचे साहित्य वाङ्मयीन कसोट्यांवरही श्रेष्ठ ठरलेच; पण वर्णवर्चस्ववादी, वंशश्रेष्ठत्ववादी, भांडवली शक्तींच्या दडपशाहीचा निषेध या लेखनात आहे…
आयुष्यभर वसाहतवाद, सरंजामशाही, भांडवलशाही, राजकीय आणि सांस्कृतिक वर्चस्ववाद यांच्या विरोधात आपली लेखणी एखाद्या शस्त्रासारखी चालवणाऱ्या, आपल्या आफ्रिकन अस्मितेबद्दल सदैव जागरूक असलेल्या न्गुगी वा थियांगो या केनयन लेखकाच्या सत्त्याऐंशी वर्षांच्या संघर्षमय जीवनाची २८ मे रोजी अखेर झाली. त्याचा जन्म १९३८ साली ब्रिटिश वसाहत असलेल्या केनयामधील लीमिरू या गावातला. मानवी दु:खाची मुळे शोधत, व्यवस्थेच्या मुळाशी असलेली अपरिमित लालसा, सत्तालोलुपता तो सतत आपल्या सर्जनशील लेखनातून कल्पकतेने मांडत राहिला. हे करताना, व्यवस्थेविरुद्ध नेहमी थेट भूमिका घेत आपले म्हणणे तर्कशुद्ध पद्धतीने मांडत राहिल्यामुळे त्याच्यावर नेहमीच सरकारची वक्रदृष्टी राहिली. त्याला तुरुंगवास भोगावा लागला, देशातून हद्दपार व्हावे लागले, अनेक वर्षांनी आपल्या देशात परतल्यावर एकीकडे त्याचे अभूतपूर्व स्वागत झाले; तर दुसरीकडे त्याच्यावर प्राणघातक हल्ले झाले, मायदेशी त्याच्या पत्नीवर बलात्कार झाला. मात्र असे विविध दुर्धर अनुभवांनी भरलेले संघर्षमय आयुष्य जगत तो अखेरपर्यंत लिहित राहिला.
न्गुगीच्या जन्माआधीपासूनच १९२० सालापासून केनया अधिकृत ब्रिटिश वसाहत झाली होती. जगभर पसरलेल्या ब्रिटिश वसाहतवादात काही समान सूत्रे होती. ब्रिटिशांनी आपल्यासोबत आपली शिक्षणपद्धतीदेखील केनयात आणली. न्गुगीच्या भल्यामोठ्या कुटुंबात वडील आणि त्यांच्या चार पत्नी, अठ्ठावीस मुले होती. यापैकी न्गुगी अभ्यासात हुशार. लीमिरूमधल्या शाळेतून त्याची निवड होऊन त्याला नैरोबीनजीकच्या ‘अलायन्स हायस्कूल’ या वासाहतिक शाळेमध्ये १९५५ पासून म्हणजे वयाच्या सतराव्या वर्षापासून शिकायची संधी मिळाली. शिक्षणाच्या या संधीचे त्याने सोने केले. त्या मिशनरी शाळेत त्याने डिकन्स, स्टीव्हन्सन असे इंग्रजी लेखक वाचले.
त्याच सुमारास माऊ माऊ बंडखोरांना हाताळायला ब्रिटिशांनी १९५२ साली केनयात आणीबाणी लादली. बंडखोर असलेले वा नसलेले अनेक केनयन युवक ब्रिटिशांच्या गोळ्यांना बळी पडू लागले. ‘‘केवळ मिशनरी शाळेत प्रवेश मिळाल्याने आणि सतत शाळेच्या युनिफॉर्ममध्ये वावरत असल्याने मी ब्रिटिशांच्या गोळ्यांपासून वाचत गेलो’’ असे न्गुगी नमूद करतो.
‘इन द हाऊस ऑफ द इंटरप्रिटर’ या आत्मपर पुस्तकात न्गुगीने आपल्या लहानपणीच्या काळातल्या आठवणी लिहिल्या आहेत. त्याचा शाळेत प्रवेश झाल्यानंतरच्या दिवसाबाबत तो लिहितो, ‘‘आता पुढे काय करायचे या विचारात असतानाच माझ्या कानावर ड्रम, ट्रम्पेट आणि बिगुलाचा आवाज पडला. तो बॅण्ड एक फेरी मारून आमच्या पुढ्यात असलेल्या उंच खांबापुढे थांबला. आमचे शिक्षक आणि आम्ही सगळे ‘सावधान’मध्ये उभे झालो. त्यातल्या एकाने युनियन जॅक उंच चढवला. तो फडफडू लागला आणि आम्ही सगळे एक गीत गाऊ लागलो. ‘गॉड सेव्ह अवर ग्रेशियस क्वीन, लाँग लिव्ह अवर नोबल क्वीन… लाँग टू रेन ओव्हर अस.’ ते शब्द अनोळखी असले तरी मी ते पुटपुटत होतो. यातला विरोधाभास त्या वेळी माझ्या लक्षात आला नाही की नेमके त्याच सुमारास, माझा मोठा भाऊ माऊ माऊ बंडखोरांसोबत या ‘नोबल क्वीन’चे केनयावरील राज्य उलथून टाकण्यासाठी जवळच्या पर्वतरांगांमध्ये लढत होता.’’
याच प्रसंगात न्गुगी पुढे लिहितो, ‘‘त्यानंतर आम्ही एका चॅपेलमध्ये आलो. शरीराची स्वच्छता आटोपून आम्ही आता आत्म्याच्या स्वच्छतेसाठी आलो होतो. बायबलमधील ओळी आम्ही आमच्या प्रिन्सिपलच्या मागून घोकत होतो. त्यातील एका ओळीने मी एकदम चपापलो. ‘Wash me, redeemer, and I shall be whiter than snow.’ इथेही त्याला श्वेत-रंग-वर्चस्वाची जाणीव होते. न्गुगीचे लेखन अशा प्रकारच्या सूक्ष्म निरीक्षणांनी ओतप्रोत भरलेले आहे.
‘वीप नॉट, चाइल्ड’ ही १९६४ साली प्रकाशित झालेली न्गुगीची पहिली कादंबरी. ही कादंबरी त्याच्या स्वत:च्या सुरुवातीच्या आयुष्याशी संबंधित आहे. यातल्या दोन भावांची दोन वेगवेगळी भवितव्ये आहेत. एक शिक्षणाच्या वाटेने जातो तर दुसरा आपल्या देशावर राज्य करत असलेल्या श्वेतवर्णीय सरकारविरोधात उठाव करणाऱ्या बंडखोरांसह जातो. यातला नायक एन्जोरोगे हा शिक्षणातूनच आपल्याला आणि आपल्या समाजाला या दलदलीतून बाहेर येणे शक्य होईल या विचारावर ठाम असतो. प्रत्यक्षातदेखील गुड वॉलेस हा न्गुगीचा भाऊ, ब्रिटिश राज्याच्या विरोधातल्या केनयाच्या स्वातंत्र्यासाठी लढताना बंडखोर म्हणून चकमकीत मारला गेला. न्गुगीने शिक्षणाचा मार्ग पत्करून आपला लढा सुरू ठेवला आणि जगभर पोहोचवला. ‘वीप नॉट, चाइल्ड’ ही कादंबरी लिहून झाल्यावर त्याने त्या कादंबरीची संहिता नायजेरियन लेखक चिनुआ अचेबे यांच्याकडे सोपवली. तो पहिला खर्डा ‘जेम्स न्गुगी’ या लेखकाचा होता. पुढे न्गुगीने आपले जेम्स हे इंग्रजी नावही सोडले आणि आपल्या जमातीतील ‘न्गुगी’ हे नाव घेतले. चिनुआ अचेबे त्यावेळी लंडनस्थित हेनमॅन या प्रतिष्ठित प्रकाशकाकरता ‘आफ्रिकन रायटर्स सीरिज’ संपादित करत होते. एका कार्यक्रमात या नवोदित केनयन लेखकाने दिलेली संहिता त्यांनी कीथ सॅम्ब्रूक या संपादकाकडे सोपवली. त्यांनी ती कादंबरी अचेबेच्या मार्गदर्शनाखाली संपादित केली आणि अचेबेच्या दोन पुस्तकांसोबतच ‘आफ्रिकन रायटर्स सीरिज’मध्ये ‘वीप नॉट, चाइल्ड’ प्रकाशित झाली. न्गुगीच्या या पहिल्या कादंबरीचे अभूतपूर्व स्वागत झाले. इंग्रजीत लिहिणाऱ्या एका प्रतिभावान केनयन लेखकाचा जन्म झाल्याचा साक्षात्कार पाश्चात्त्य जगाला झाला होता. न्गुगीने त्यानंतर आपल्या पुढील दोन कादंबऱ्या ‘अ ग्रेन ऑफ व्हीट’ आणि ‘द रिव्हर बिट्वीन’ या इंग्रजीतूनच लिहिल्या. वयाच्या ३३व्या वर्षीच तो एक महत्त्वाचा लेखक म्हणून गणला जाऊ लागला.
‘पेटल्स ऑफ द ब्लड’ ही १९७७ साली प्रकाशित झालेली कादंबरी न्गुगीने इंग्रजीत लिहिलेली अखेरची. ती प्रकाशित करतानाच न्गुगीने जाहीर केले की तो यापुढे आपल्या कादंबऱ्या, कथा आणि नाटके हे त्याच्या स्वत:च्या गिकुयू या आफ्रिकन मातृभाषेतून करेल. त्यानंतरचे सर्जनशील लेखन त्याने गिकुयूतून केले, परंतु ‘प्रिझन डायरी’सारखे ललितेतर गद्यालेखन इंग्रजीतून केले. ‘पेटल्स ऑफ द ब्लड’ ही त्याने इंग्रजीत लिहिलेली अखेरची कादंबरी प्रकाशित झाली तेव्हा खरे तर केनया स्वतंत्र झाला होता. त्यातला शोषितांचा, सत्तांतर होऊनही वंचित राहिलेल्यांच्या बाजूचा आणि सर्वसामान्य केनयन जनतेची बाजू लावून धरणारा आवाज सरकारला खटकला. त्याच वर्षी त्याने गिकुयू भाषेत ‘आय विल मॅरी व्हेन आय वॉण्ट’ हे नाटक लिहिले. नव्याने स्थापन झालेल्या केनयन सरकारला हे लेखन आवडले नाही आणि न्गुगीला कुठल्याही न्यायालयीन प्रक्रियेविना वर्षभराचा तुरुंगवास भोगावा लागला. न्गुगी एका ठिकाणी म्हणतो, ‘‘एका बिंदूवर मला जाणवले की, आध्यात्मिकता आणि धर्म यांच्यात मोठेच अंतर आहे. अडचण ही आहे की, कालांतराने कर्मकांडं, आन्हिकं ही आध्यात्मिकतेपेक्षा अधिक महत्त्वाची होऊन बसतात.’’ वर्चस्ववादाच्या विरोधात केलेली धर्मचिकित्सा हादेखील त्याच्या लेखनाचा एक भाग आहे. न्गुगीचे लेखन तिथल्या मूळनिवासी लोकांवरील अन्यायाला वाचा फोडत होते. तो आपल्या लोकांच्या बाजूने नववसाहतवादाच्या विरोधात ठाम उभा होता, हे तिथल्या उत्तरवासाहतिक समाजाला आणि व्यवस्थेला धोकादायक वाटत होते. ब्रिटिश वसाहत गेल्यानंतरही त्याला अनेक प्रकारची दडपणे आणि दहशत सहन करावी लागली.
‘डीकोलोनायझिंग द माइंड’ (१९८७) या वैचारिक निबंध-संग्रहाच्या सुरुवातीला न्गुगीने एक निवेदन देऊन, वासाहतिक मानसिकतेच्या विरोधात आपले सगळेच लेखन त्याच्या स्वत:च्या गिकुयू या मातृभाषेतून करायचा निर्धार जाहीर केला आणि पुढे कटाक्षाने तसेच केले. वसाहतवाद हा भाषेतून कसा खोलवर झिरपतो आणि आपल्या मनाचा आणि विचारविश्वाचा ताबा घेतो हे तो जाणून होता त्यामुळे त्याने वसाहतवादविरोधी लढ्याचे एक प्रात्यक्षिक आपल्या या निर्णयातून दिले. मात्र आपले लेखन जगभर पोहोचणे गरजेचे आहे या जाणिवेतून तो सतत आपल्या गिकुयू लेखनाचे इंग्रजी अनुवाद करत राहिला.
केनयात ब्रिटिश सरकार आणि बंडखोर यांच्यातील संघर्ष वाढत गेल्यानंतर न्गुगी युगांडात स्थलांतरित झाला. युनिव्हर्सिटी ऑफ नैरोबीमध्ये शिकवत असताना त्याने ‘ऑन दि अॅबॉलिशन ऑफ दि इंग्लिश डिपार्टमेंट’ या पुस्तकाचे सहलेखन केले. इंग्रजी वाङ्मय हा विषय अभ्यासक्रमातून काढून त्याऐवजी मौखिक आणि लिखित आफ्रिकन साहित्य हे आफ्रिकन विद्यापीठांमध्ये अभ्यासाच्या केंद्रस्थानी असावे या मागणीसाठी आंदोलन केले आणि त्यात त्याला यश आले. न्गुगीच्या वसाहतविरोधी लढ्याची सुरुवात १९६८ साली तो नैरोबीत असतानाच झाली. आपल्या संस्कृतीतील मौखिक स्राोतांचे महत्त्व तो जाणून होता, त्यामुळे त्याबाबत आग्रही होता. पुढे तो अनेक वर्षे इंग्लंडमध्ये आश्रय घेऊन राहिला. त्यानंतर अमेरिकेत स्थलांतरित झाला आणि ‘युनिव्हर्सिटी ऑफ कॅलिफोर्निया’त प्रोफेसर झाला.
१९६२ साली स्वतंत्र झालेला युगांडा आणि १९६३ साली केनयाला मिळालेले स्वातंत्र्य यांचा न्गुगी साक्षीदार होता. मात्र स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर तेथे आलेली सरकारे लोकांच्या आकांक्षा पूर्ण करणारी नव्हती. पुन्हा एकाधिकारशाही सुरू झाली. आधी परकीय सत्तेविरुद्ध लढा आणि आता आपल्या सत्तेच्या दडपशाहीविरुद्ध लढणे सुरू झाले. तेदेखील तेवढेच अवघड होते.
आपल्या लेखनातून न्गुगीने आरसा दाखवावा तसा आपला समाज आहे तसाच दाखवला. ‘वीप नॉट चाइल्ड’मध्ये त्याने केनयातील जातीजमातींतील लोकांचे वस्तुनिष्ठ चित्रण करताना त्यांच्या प्रथा, अर्धवट समाज, चुकीच्या समजुती, राजकीय आणि सामाजिक ताणेबाणे खोलवर समजून घेण्याची मुळात शक्तीच नसणे अशी वस्तुस्थिती त्याने अनुभवातून लिहिली. त्याच्या कादंबऱ्यांमध्ये केनयातील वसाहतवादी आणि नववसाहतवादी शासनव्यवस्थेतील भ्रष्टाचार आणि हिंसेची तपशीलवार वर्णने येतात. या सगळ्या परिस्थितीतून बाहेर पडण्यासाठी शिक्षण हाच एकमेव दोर आपल्या हाती आहे याची खूणगाठ त्याने कधीच बांधली होती. शिक्षणाच्या मार्गाने तो पुढे गेला आणि त्यातून आलेले शहाणपण आणि लहानपणापासून अनुभवलेले आपले जगणे या आधारावर आपल्या देशातील सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय परिस्थितीचे सूक्ष्म विश्लेषण मांडत गेला. लेखकाला लिहिताना निर्दयी आणि धाडसी व्हावे लागते ते न्गुगीमध्ये पुरेपूर होते. त्यामुळेच व्यवस्थेला हादरे बसत गेले आणि तो व्यवस्थाविरोधी ठरत गेला. त्याला सत्य सांगण्याची पुरेपूर किंमत द्यावी लागली.
न्गुगीचे लेखन जगभरातल्या शोषित समूहाचा आवाज ठरले आहे. वर्णवर्चस्ववादी, वंशश्रेष्ठत्ववादी, भांडवली शक्तींच्या दडपशाहीचा निषेध त्याच्या साहित्यात आहे. त्याचे साहित्य हे मुळात वाङ्मयीन कसोट्यांवरही श्रेष्ठ ठरलेले साहित्य आहे. ‘विझार्ड ऑफ द क्रो’ हा न्गुगीचा महत्त्वाकांक्षी लेखन प्रकल्प होता. सुमारे साडेसातशे पानांची ही कादंबरी आधी गिकुयूत लिहून न्गुगीने ती इंग्रजीत अनुवादित केली.
न्गुगीने कथा, कादंबऱ्या नाटके लिहिली सोबतच प्रखर वैचारिक लेखनही केले. या वैचारिक लेखनाचे स्वरूप निबंध, लेख, समीक्षा, सैद्धांतिक लेखन, भाषणे, संस्मरणे, मुलाखती असे बहुविध आहे. आपल्या लेखनातून तो भेदकपणे आफ्रिकन समाजाच्या सूक्ष्म नोंदींमधून वंचितांचे प्रश्न मांडत गेला. जी भूमिका त्याने आपल्या लेखनातून घेतली तिची वैचारिक मांडणी त्याने ‘रायटर्स इन पोलिटिक्स’ सारख्या पुस्तकातून केली. तो वसाहतवादासोबतच नवउदारमतवादी मांडणीतल्या फसव्या जागा दाखवत होता. भांडवलशाही शक्ती समूहमानसातील स्मृतींच्या विरोधात कशा प्रकारे कार्यरत आहेत हे तो नेमकेपणाने दाखवत होता. भाषेचे सांस्कृतिक परंपरेतले महत्त्व जाणून ते इतरांना पटवून सांगत होता.
सरंजामी आणि विभाजनवादी शक्तींच्या व्यूहरचनेची त्याला चांगलीच जाण होती. आफ्रिकन देशांमधील वास्तव हे सरंजामी शक्ती आणि विद्रोही गटांच्या संघर्षात आहे हे त्याला माहीत होते. सरंजामी शक्तींची जागा आता नववसाहतवादी व्यवस्थेत बहुराष्ट्रीय कंपन्या, उच्चभ्रू शासक आणि शासनधार्जिण्या कथित बुद्धिवंतांनी घेतलेली आहे आणि विद्रोही परंपरा विद्यार्थी, शेतकरी, कष्टकरी, मजूर, विचारवंत, कार्यकर्ते हे चालवत आहेत हे तो नमूद करतो. सरंजामी वृत्तीवरचा कुठलाही आघात, मग तो कुठेही केलेला किंवा कितीही लहानसा का असेना, एक विजय असतो. काळ आणि अवकाशातील अशा लहानमोठ्या विद्रोहाच्या गोळाबेरजेतूनच एक मानवी अस्मिता निर्माण होत असते अशी मांडणी तो करतो. पाश्चात्त्य देशांच्या वर्चस्वाखालील ‘आयएमएफ’सारख्या बहुराष्ट्रीय संस्थांमार्फत सुरू असलेले लॅटिन अमेरिका, आफ्रिका, आशिया, पॉलिनेशिया या भागातील देशांचे शोषण आणि अमेरिकेसारख्या भांडवलशाहीने ‘लुटले जाण्यास तयार राहा किंवा मारले जा’ असे दोनच पर्याय ठेवून चालवलेली दडपशाही यांकडे तो लक्ष वेधतो तेव्हा त्याने वसाहतविरोधी मांडणी करताना सखोल आर्थिक विचार केला असतो. त्याच्या लेखनात गांधींचे संदर्भही येतात. व्यवस्थेचे फायदे घेत उपदेश करण्याऐवजी, आपल्या मातृभाषेतूनच लेखन करण्यासारख्या स्वत:च्या कृतीतून त्याने आपल्या विचारांचे प्रात्यक्षिक समोर ठेवले. ‘द परफेक्ट नाइन’सारखी दीर्घकविता लिहून त्याने आपल्या भाषिक परंपरेतील महाकाव्यात दडलेल्या भाषिक वारशाची आणि पारंपरिक शहाणिवेची पुनर्मांडणी केली. आपल्या मुळांशी जोडून घेताना पुनरुज्जीवनवाद कटाक्षाने टाळला. आज अस्मितेवरून सुरू असलेल्या विचित्र साठमारीत आपला विवेक शाबूत कसा ठेवायचा, बुद्धीने कसे लढायचे, याचा वस्तुपाठ देणारा तो सच्चा सहयात्री लेखक होता.
कवी, ‘युगवाणी’चे संपादक shiledarprafull@gmail.com
