गेली शंभर अधिक वर्षे आपण वाचनसंस्कृती आकसण्याच्या बिनबुडाच्या वांझोटय़ा चर्चा ऐकून किटलो असू. ‘हल्लीची पिढी वाचत नाही’, ‘टीव्हीने वाचनसंस्कृती धोक्यात आली’, ‘संगणक, इंटरनेट, मोबाइलने वाचक हरविले’ ही सरधोपट, पारंपरिक विधानेही नको इतकी माथी मारली जात आहेत. या ‘चर्चिल’ विधानांवरून असा ग्रह होईल की, अस्तंगत झालेल्या मोहेंजोदडो, हडप्पा संस्कृतींचीच ‘वाचनसंस्कृती’ नामे आवृत्ती आहे की काय? खरी गोष्ट अशी आहे की तंत्रज्ञानाचा विस्तार, माध्यमांचा विकास यांनी कधी नव्हे इतके लोक वाचू लागले आहेत. पूर्वी शाळा, कॉलेज सुटल्यानंतर वाचनाशी काडीमोड घेणारे आता मात्र वाचनाशिवाय जगूच शकत नसल्याचे दिसत आहे. खरे नसेल वाटत, तर या नव्या वाचनप्रवाहाच्या आढाव्याला जाणून घ्या..वाचन या प्रकाराबाबत आपल्याकडे जितके अपसमज असतील, तितके कुठल्याच गोष्टीबद्दल नसावेत. ‘हल्लीची पिढी वाचत नाही’ हे ठेवणीतले वाक्य म्हणायला गेल्या पिढीतले होण्याचीही गरज लागत नाही, इतके ते वाक्य फॅशनग्रस्त आहे. एकीकडे मुलांना झाडून इंग्रजी शाळेत टाकले, त्या साहित्यधुरिणींना मराठी पुस्तकांचे वाचन कमी होत असल्याच्या चिंतेने ग्रासले आहे. त्यांची मुले इंग्रजी पुस्तकांचा फडशा पाडूनही मग वाचनसंस्कृतीचा भाग होत नाहीत. मराठी पुस्तकांचा ग्रंथव्यवहार शतपटींनी वाढला असला, तरी ‘पुस्तक कोण घेतो?’ अशा वांझोटय़ा गर्जना साहित्य संमेलनांमध्ये निघतात. बरे या साहित्य संमेलनातच पुस्तक खरेदीच्या कोटय़वधी उलाढालींच्या बातम्या वृत्तपत्रवाले छापून साहित्यिकांच्या वेळकाढू चर्चाची बोंब करून टाकतात. म्हणजे मराठीत वाचले, मराठी पुस्तकांची उलाढाल झाली की वाचनसंस्कृती टिकते आणि इंग्रजीत वाचणारे ‘रीडिंग कल्चर’ नामे काही भलतेच करतात की काय, असे वाचन कमी झाल्याचे गळे काढणाऱ्या चिंतातूर चर्चिलांना ऐकून कुणाचाही होऊ शकेल. माध्यम क्रांती आणि तंत्रज्ञान क्रांतीचा घटक झालेल्या प्रत्येकालाच झक्कत वाचक बनावे लागत असल्याच्या चित्राकडे या चर्चिलांची नजरच नाही असे स्पष्ट होते. विद्यार्थी पूर्वी संदर्भ ग्रंथ वाचत, आता त्या जोडीला संदर्भ लिंक्सचा खजिना त्यांच्याकडे उपलब्ध आहे. साहित्यप्रेमींना जगभरातील अभिजात, समांतर साहित्याचे दार तंत्रज्ञानाने इतके उघडे केले आहे की त्यापुढे अलिबाबाच्या गुहेतील काल्पनिक धन थिटे ठरावे. लोक मोबाइलमध्ये, संगणकावर ब्लॉग, मॅसेज, माहिती, फॉरवर्डेड माहिती, बातम्या वाचण्यात गढून गेले आहेत. टीव्हीवरच्या कॅप्शन, गॅझेट्सवरच्या आज्ञावल्या, ई-बुक्स, पीडीएफ- इपब, मोबी आणि कैक माध्यमांतून ग्रंथशरण झाले आहेत. आजची पिढी कालबाह्य़ पुस्तके ५० रुपयांत घेण्यासाठी गर्दी करीत आहे. किलोवर इंग्रजी पुस्तके घेण्यासाठी झुंबड उडत आहे. आणि पुस्तकांची दुकाने सवलतींची बरसात करूनही झोक्यात उभी आहेत. वाचनसंस्कृती आक्रसली असती, तर ती सुरू तरी राहिली असती का, असा प्रश्न पडतो. वाचन घटले म्हणजे नक्की काय?एखादे चांगले पुस्तक वाचले, की त्या लेखकाच्या साहित्यकृतीने हृदयाला हात घातला असे आपण म्हणतो. पण वैज्ञानिकदृष्टय़ा त्याने वाचकाच्या हृदयाला नव्हे तर मेंदूला हात घातलेला असतो. हृदयाला भाषा कळत नसते, ती मेंदूला कळते. साहित्याची भाषा अवघड असते हे खरं, पण नंतर हळूच तुम्हाला ती भाषा अवगत होते. त्यातून व्यक्त झालेल्या भावना, विचार कळतात. साहित्याची भाषा नेहमीपेक्षा चकवा देणारी असली तरी एकदा समजली की, त्याची गोडी अवीट असते. साहित्य नेहमी अवघड असते, त्यात सामान्यांसाठी करमणूक नसते, असे काही नाही. वाचनाची गोडी लागली तर आपल्याला आधी अवघड वाटणाऱ्या साहित्यकृती रंजक वाटत जातात. गेल्या काही वर्षांत दीर्घ स्वरूपाच्या कथा, कादंबऱ्या यांचे वाचक कमी झाले आहेत. त्याला कारणे आहेत. पहिले वेगवान बनलेल्या जगण्यातून दीर्घ कादंबऱ्या आणि कथा वाचण्यासाठी पुरेसा वेळ उपलब्ध नाही. शिवाय उपयोजित साहित्य वाचण्याकडे लोकांचा कल वाढला. सेल्फहेल्प बुक्स आणि तत्सम पुस्तक व्यवहार त्यामुळे विस्तारला. आपली मराठी वाचनसंस्कृती!मराठी साहित्य वाचले जात नाही, ही ओरड जुनी साहित्यिक मंडळी करीत आहेत. ज्यांची पुढली पिढी त्यांच्याच चुकीने मराठी आणि त्यानिमित्ताने त्यांचेच साहित्य वाचू शकत नाहीत. ५० किंवा १०० वर्षांपूर्वी असलेली मासिके, साप्ताहिके आणि त्यातील समीक्षा ही पुस्तकव्यवहाराला पोषक होती. त्यामुळे साहित्य आणि साहित्यिक मोठे झाले. गेल्या दहा वर्षांत साहित्याचा दर्जा घसरला अशी ठोकून दिलेली सपक विधाने करणाऱ्यांना दर्जेदार साहित्यकृती तपासण्याची, संशोधनाची गरज वाटत नाही. मराठी साहित्याला, कथा-कादंबरी विश्वाला पर्याप्त पोषण देणारी व्यवस्था आज नाही. दर्जेदार समीक्षा उरलेली नाही. त्यामुळे अंकात्मक साहित्याची सद्दी वाढत आहे. गुणात्मक साहित्य ज्याच्या-त्याच्या नशिबानुसार पुढे येत आहे. मराठी माध्यमांमध्ये उरलेल्या पिढीला साहित्याकडे आकर्षून घ्यावीत अशी शिक्षणव्यवस्था नाही आणि परिणामी साहित्यवजा वाचक पिढी निर्माण होत आहे. वाचन वाढले म्हणजे नक्की काय?पूर्वी शाळा-कॉलेजांमधील विद्यार्थी प्रकल्पांसाठी मोठय़ा प्रमाणावर ग्रंथाधारी असत. आता इंटरनेटमुळे कॉपीकॅट संस्कृती तयार झाली असली, तरी कॉपीसाठीही काय घ्यावे, हे ठरवावे लागते, अन् ते ठरविण्यासाठी वाचावे लागतेच. तरुण-तरुणी ग्रंथांचे वाचन कमी करीत असले, तरी चांगल्या फॉरवर्डेड मॅसेजमधून नकळतपणे साहित्यातील चांगल्या उताऱ्यांचेच वाचन करीत असतात. हे सूक्ष्मदर्शी वाचन प्रत्येक मोबाइलधारी पिढी त्याच्या नकळतच उरकत असते. त्या वाचनाला काय म्हणायचे? टीव्हीवर बातम्या पाहताना, खाली येणाऱ्या कॅप्शन, इंग्रजी चित्रपटांमध्ये दिसणारी सबटायटल्स. फिरायला जाताना अॅप्सद्वारे विविध प्रकारच्या माहितींचे ग्रहण हा वाचनाचाच उप-उपप्रकार म्हणता येऊ शकतो. इंटरनेट, संगणक हाताळणाऱ्याला कैक प्रकारच्या आज्ञावलींच्या वाचनातूनच तो हाताळावा लागतो. तेही एक प्रकारचे वाचनच. मग ही पिढी बिनवाचनाची असा शिक्का कसा मारला जाऊ शकतो. उलट गेल्या पिढीहून कितीतरी अधिक पटीने त्यांच्याकडून वाचनव्यवहार आणि व्यवहारासाठी वाचन होत आहे. वाचनविज्ञान! माणसाचे वाचनाचे वेड मेंदूशी निगडित आहे. आपल्या मेंदूत डाव्या कुंभखंडात (लेफ्ट टेम्पोरल लोब) मध्यसीता (सेंट्रल सल्कस) भागाच्या वरती ब्रॉका व हेशलस् गायरी या भागाच्या मागे वेर्निक नावाचा एक भाग असतो. जर्मनीचे मेंदू वैज्ञानिक कार्ल वेर्निक यांनी १८७४ मध्ये हा भाग शोधून काढला. वरकरणी पाहता मांसल दिसणारा हा भाग आपल्याला भाषेचे ज्ञान करून देत असतो, त्यामुळेच आपल्या कपाळालगतच्या कुंभखंडाला (टेम्पोरल लोब) इजा झाली तर आपण भाषा समजण्याची क्षमता गमावून बसतो. आपल्याला शब्द आणि बोलण्याचा बोध होत नाही. थोडक्यात वेर्निकचा हा मांसासारखा असलेला भाग म्हणजे ‘वाचन स्नायू’ असतो. त्याला ‘वेर्निकचा भाग’ असेही म्हटले जाते. वेर्निकच्या स्नायूचे इतके महत्त्व आहे की, त्याच्याशिवाय आपल्यासाठी भाषा हे एक कोडेच ठरेल. १८६४ मध्ये पॉल ब्रॉका नावाच्या वैज्ञानिकाने असे दाखवून दिले होते की, मेंदूतील ‘ब्रॉका’ नावाच्या भागास इजा झाली तर आपण उच्चार आणि व्याकरण समजण्याची क्षमता गमावून बसतो. ब्रॉकाचा भाग व वेर्निकचा भाग हे मेंदूतील दोन्ही भाग भाषाज्ञानाशी निगडित आहेत. कुठल्याही सजीवाचा एखादा भाग वापरला गेला नाही तर तो न वापरलेले यंत्र गंजते तसा क्षमता गमावून बसतो. वेर्निकचा हा वाचन स्नायू वापरला नाही तर तुम्ही भाषा आकार यांचे आकलन करण्याची क्षमता हळूहळू गमावता. याचाच अर्थ सतत काहीतरी वाचन करण्याने हा स्नायू तल्लख राहतो. आपल्याला अगोदर माहिती असलेले शब्द तुम्हाला नंतर कळेनासे झाले तर तुम्ही चक्क अक्षरशत्रू व्हाल. त्याचे कारण तुमच्या मेंदूतील या वाचन स्नायूचा वापर न करणे हे प्रमुख कारण असेल हे विसरू नका. साहित्याचं वाचन असो की, कुठल्याही स्वरूपाचं वाचन असो, त्यात मेंदूचा संबंध अशा प्रकारे फार जवळचा असतो. मेंदूतील वेर्निकचा स्नायू वापरात ठेवण्यासाठी वाचनाची सवय ठेवणे गरजेचे असते. त्यामुळे वाचन कौशल्येही सुधारतात. जागतिक वाचनसंस्कृती!प्रगत देशांच्या साखळीपैकी प्रत्येक देशात विद्यार्थिदशेपासून वाचनसक्ती नव्हे, तर वाचनप्रेम बिंबविले जाते. पुस्तक वाचनावर आणि आकलनावर भर दिला जातो. मागे ब्रिटनमध्ये रोआल्ड डाल यांच्या पुस्तकांचे वाचन लहान मुलांवर बिंबविण्यासाठी त्यांच्या फास्टफूडवर पुस्तकांची, त्यातील गोष्टींची माहिती छापण्यात आली होती. जपान, चीन, दक्षिण कोरिया ही आशियाई राष्ट्रे व अमेरिका, ब्रिटन, स्कॉटलंड, जर्मनी, ऑस्ट्रेलिया, न्यूझीलंड, वाचनसमृद्ध राष्ट्रांमध्ये मोडली जातात. बहुतेक राष्ट्रे आर्थिक सुबत्तेमुळे गॅझेटसमृद्ध असल्यामुळे ई-बुक रीडर, किंडलवाचन यांना प्राधान्य देत आहेत. जगभरात इंटरनेटच्या माध्यमातून, टोरंट्स फाइल शेअरिंगच्या माध्यमांतून वाचनाचे जाळे प्रचंड विस्तारले आहे. अत्यंत कमी खर्चात अभिजात ते समांतर साहित्य कधी नव्हे इतके आज उपलब्ध झाले आहे. या सगळ्याचा परिणाम जागतिक साहित्यव्यवहार तेजीमध्ये आला आहे. सगळ्या वाचकांनी काय करावे?असाहित्यिक वाचनाच्या चक्रव्यूहात अडकलेल्या आपल्यासारख्या सगळ्या वाचकांना साहित्याचे वाचक व्हायचे असेल तर आपल्या मेंदूमधील वाचन स्नायू अधिकाधिक उत्तेजित ठेवणे आवश्यक आहे. खोऱ्याने उपलब्ध झालेल्या साहित्याचा पुस्तक असो किंवा ई-बुक स्वरूप, त्याच्यात आस्वाद घेण्याची कला आत्मसात करायला हवी. रोज काही मिनिटांचे वाचन हे साप्ताहिक आणि मासिक कालावधीमध्ये पुस्तकांवर पुस्तके पूर्ण करू शकतील. बुक क्लब, ग्रंथालये, इंटरनेटवरील ब्लॉग्ज, फोरम्सवर पुस्तकचर्चातून या व्यवहाराशी संलग्न राहण्याचा प्रयत्न करावा. वेळेच्या नियोजनाच्या कलेचे मोफत शिक्षण पुस्तक वाचनासाठी काढलेल्या सवडीतून मिळू शकते. यामुळे होईल काय, की हल्लीची पिढी वाचत नाहीसारख्या बिनबुडाच्या चर्चाना अंमळ आधीच पूर्णविराम मिळेल.
