विनय जोशी
५ जून म्हणजे जागतिक पर्यावरण दिन. वृक्षतोड, पाण्याचा अपव्यय, धूर करणे अशी पर्यावरणाला हानिकारक कृत्यं थेट न करतासुद्धा आपल्या रोजच्या डिजिटल कृतीतून याच गोष्टी अप्रत्यक्षपणे करत असतो.
तुम्ही रोज काही लिटर पाणी वाया घालवता का? झाडं तोडता का? काहीतरी जाळून कार्बन डायऑक्साइड हवेत सोडता का? नाही ना? मग तुमचं अभिनंदन. तुम्ही पर्यावरणाची काळजी घेता आहात, पण आता थोडे वेगळे प्रश्न.
तुम्ही चॅट जीपीटीला प्रश्न विचारता का? युट्यूबवर तासन्तास व्हिडीओ बघता का? अमेझॉनवरून खरेदी करता का? मोबाइलवर इंटरनेट सतत वापरता का? हे सगळं जर तुम्ही करत असाल तर सांगण्यास खेद वाटतो की तुम्ही अजाणतेपणे पर्यावरणाचं नुकसान करत आहात.
इंटरनेट सर्फिंग, बिंज वॉचिंग, ऑनलाइन शॉपिंग अशा आपल्या डिजिटल कृतींमधूनच आपण पर्यावरणावर ताण आणत असतो. जेव्हा आपण चॅट जीपीटीला एक साधा प्रश्न विचारतो तेव्हा सुमारे अर्धा लिटर पाणी खर्च होते. एक गुगल सर्च केल्यावर सुमारे ०.२ ग्रॅम कार्बनडायऑक्साइड हवेत सोडला जातो. एक तास एचडी व्हिडीओ पाहिल्यावर कारने सुमारे ३ किमी प्रवास केल्या इतपत ४०० ग्रॅम कार्बनडायऑक्साइड उत्सर्जित होतो. अटॅचमेंटसह एखादा मोठा ईमेल सेंड करणं म्हणजे सुमारे ५० ग्रॅम कार्बनडायऑक्साइड मुक्त करणं.
फक्त आपल्या डिजिटल कृतीतून नेमकं हे सगळं कसं होतं? तर गूगल सर्चपासून ते सोशल मीडिया, यूट्यूबचा वापर या प्रत्येक क्रियेमागे ‘डेटा सेंटर्स’ नावाची एक मोठी यंत्रणा कार्य करत असते. ‘डेटा सेंटर्स’ म्हणजे हजारो संगणकांनी भरलेली एक प्रचंड मोठी जागा, जिथे इंटरनेटवरील माहिती साठवली जाते, तिच्यावर प्रक्रिया केली जाते आणि ती पुन्हा वापरकर्त्यांपर्यंत वितरित केली जाते. समजा, तुम्ही तुमच्या मोबाइलवर ‘पर्यावरण दिन काय आहे?’ असा एक साधा प्रश्न गूगलला करत सर्च बटन दाबलं की ते वाक्य इंटरनेटद्वारे जवळच्या डेटा सेंटरकडे पाठवलं जातं. त्या शब्दांवर अनेक सर्व्हर एकत्र काम करतात – कोणती माहिती योग्य आहे, कोणी आधी शोधलं आहे, कुठल्या वेबसाइटवर उत्तर आहे असं सगळं विश्लेषण होतं. शेकडो संगणकांमधून निकाल तयार होतो, आणि काही सेकंदांत तो परत तुमच्या स्क्रीनवर दाखवला जातो. आपण रोज वापरत असलेल्या सोशल मीडियाचा आणि वेबसाइट्सचा ‘कणा’ म्हणजे ही डेटा सेंटर्सच. आपली फेसबुक पोस्ट, इंस्टाग्रामवर अपलोड केलेलं रील, व्हॉट्सॲपवरील मेसेजेस हे सगळं डेटा सेंटर्समध्ये साठवून ठेवलं जातं. ही सगळी प्रक्रिया अखंड चालू ठेवण्यासाठी २४ तास कार्यरत असलेल्या डेटा सेंटर्सना अर्थातच मोठ्या प्रमाणात वीज लागते.
डेटा सेंटर्सला लागणारी विजेची मागणी प्रचंड आहे. एक मध्यम आकाराचं डेटा सेंटर वर्षभरात १ लाख घरांइतकी वीज वापरू शकतं. जागतिक डेटा सेंटर्स एका मोठ्या औद्योगिक राष्ट्राइतकीच वीज वापरतात. आंतरराष्ट्रीय ऊर्जा संस्थेच्या( (IEA) अहवालानुसार जगातील एकूण वीज वापरातील सुमारे २ ते ३ टक्के वीज फक्त डेटा सेंटर्स वापरतात. ही टक्केवारी विमान वाहतुकीच्या क्षेत्राइतकी आहे. या अहवालानुसार एआयचा वाढता वापर लक्षात घेता २०३० पर्यंत हे प्रमाण ८ टक्के होण्याची शक्यता आहे.
आपल्या सर्च किंवा एआय क्वेरीवर जलद प्रक्रिया करताना डेटा सेंटर्समधील संगणकात मोठ्या प्रमाणात उष्णता निर्माण होते. ही उष्णता नियंत्रित ठेवण्यासाठी सतत शीतकरण यंत्रणा वापरावी लागते. डेटा सेंटर्सच्या एकूण ऊर्जा वापरातील ३० ते ५० टक्के ऊर्जा फक्त संगणक थंड ठेवण्यासाठी वापरली जाते. या प्रक्रियेत पाण्याचा मुबलक वापर होतो. वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरमने नोंदवल्यानुसार १ मेगावॅटच्या एका सामान्य डेटा सेंटरला दरवर्षी साधारण २५.५ दशलक्ष लिटर पाणी लागते. हे सुमारे तीन लाख लोकांच्या दैनंदिन पाण्याच्या गरजेइतके आहे. यूएसमध्ये, मध्यम आकाराचे एक डेटा सेंटर दररोज ३ लाख गॅलन पाणी वापरते, जे एक लाख घरांइतकेच आहे.
एआयच्या वाढत्या वापरामुळे ही स्थिती अधिकच बिकट होत चालली आहे. चॅट जीपीटी, गूगल बार्डसारख्या एआय सिस्टिम्सना प्रशिक्षण देण्यासाठीच शेकडो मेगावॉट तास वीज लागते. जीपीटी – ३ आणि जीपीटी – ४ सारख्या प्रगत एआय मॉडेल्सना प्रचंड संगणकीय संसाधनांची आवश्यकता असल्याने पाण्याचा आणि विजेचा वापर वाढतो. गेल्या महिन्यात घिबली स्टुडिओ स्टाइल इमेजेस बनवण्याचा ट्रेंड अचानक जोमात आला. एकाच वेळी लाखो लोकांची इमेज बनवण्याच्या प्रकियेत चॅट जीपीटीच्या डेटा सेंटर्सवर अतिरिक्त ताण येऊन त्यांची पाण्याची आणि विजेची गरज लक्षणीय वाढली होती.
डेटा सेंटर्सच्या या विविध क्रियेतून उत्सर्जित होणारा कार्बन डायऑक्साइड हादेखील एक गंभीर पर्यावरणीय प्रश्न बनत चालला आहे. माहिती साठवणं, प्रक्रिया करणं आणि सतत इंटरनेट सेवा उपलब्ध ठेवणं या सर्व गोष्टींसाठी लागणारी वीज पारंपरिक (कोळसा, डिझेल) स्रोतांतून निर्माण होत असेल, तर त्यातून मोठ्या प्रमाणावर हरितगृह वायू वातावरणात सोडले जातात. मॉर्गन स्टेनली या वित्तीय सेवा कंपनीच्या अहवालानुसार २०३० पर्यंत जागतिक डेटा सेंटर उद्योग सुमारे २.५ अब्ज मेट्रिक टन कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जित करेल, हे प्रमाण एकट्या अमेरिकेच्या वार्षिक हरितगृह वायू उत्सर्जनाच्या सुमारे ४० टक्के इतके आहे.
आपल्या एका क्लिकमुळे पर्यावरणावर मोठे परिणाम होत असतात. उदाहरणार्थ, समजा पर्यावरण दिनाच्या निमित्ताने तुम्ही चॅट जीपीटीद्वारे एक पोस्टर बनवलं, ते फेसबुक आणि इन्स्टाग्रामवर पोस्ट लिहून शेअर केलं. तुम्हाला कदाचित वाटेल की तुम्ही पर्यावरणाच्या बाजूने काहीतरी केलं, प्रत्यक्षात नकळत आपण अर्धा ते एक लिटर पाणी वाया घालवत काही ग्रॅम कार्बन डायऑक्साइड वायू हवेत सोडला आहे.
सोशल मीडियाचा वापर किंवा फक्त करमणुकीसाठी रील्स बघणं यासाठी आपण मोबाइल किंवा लॅपटॉपच्या माध्यमातून वीज खर्च करत असतो. हे प्रमाण व्यक्तिगत पातळीवर क्षुल्लक वाटू शकतं, पण हीच कृती जेव्हा लाखो लोक एकाच वेळी करतात, तेव्हा त्याचा एकत्रित परिणाम प्रचंड होतो. आणि या सगळ्याचा पर्यावरणावर होणारा परिणाम नव्या चिंतेचा विषय आहे. पर्यावरण अभ्यासक अमित टिल्लू सांगतात, प्रदूषण, हरितगृह वायूंचे उत्सर्जन, नैसर्गिक संसाधनांची घट अशा मुद्द्यांवर पर्यावरणावर ताण आणणाऱ्या उद्योगांची यादी केल्यास ऊर्जा क्षेत्र, शेती व पशुपालन, फॅशन इंडस्ट्री यानंतर आता माहिती तंत्रज्ञान(IT) आणि डेटा सेंटर्स यांचा क्रमांक लागतो. दिवसेंदिवस माहितीच्या विस्फोटात वाढत्या डेटा सेंटर्सची गरज लक्षात घेता पुढील काही वर्षांत माहिती तंत्रज्ञान हा पर्यावरणावर सर्वाधिक प्रभाव टाकणारा उद्योग ठरू शकतो.
याविषयी अधिक माहिती देताना ते ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’ ही संकल्पना सांगतात. ज्या वेगाने आपण पृथ्वीवरील संसाधने वापरत आहोत, त्या वेगाने ती पुनरुत्पादित होत नाहीत. प्रत्येक वर्षी एक अशी तारीख येते, ज्या दिवशी मानवजातीने त्या वर्षाच्या शेवटच्या दिवसापर्यंत जी संसाधने पुरवून वापरायला हवी होती ती वापरून टाकलेली असतात. या ‘अर्थ ओव्हरशूट डे’ नंतर वर्षभर आपण ‘पर्यावरणीय कर्जा’वर जगत असतो. ‘ग्लोबल फूटप्रिंट नेटवर्क’ या जागतिक संशोधन संस्थेच्या अहवालानुसार ८०च्या दशकात हा दिवस नोव्हेंबर-डिसेंबरमध्ये येत असे. २०२० मध्ये २२ ऑगस्ट, २०२१ साठी २९ जुलै असा मागे जात २०२४ वर्षासाठी हा दिवस १ ऑगस्ट होता. २०२५ साठी ही तारीख ५ जून आहे. इतक्या झपाट्याने संसाधनांवर येणाऱ्या ताणाचे स्रोत शोधायला गेल्यास आपला वाढता डिजिटल वापर आणि पर्यायाने डेटा सेंटर्सची वाढती संख्या हे यामागच्या कारणांपैकी प्रमुख कारण आढळेल असे ते म्हणतात.
या समस्येला उत्तर देण्यासाठी काही सकारात्मक पावलं उचलली जात आहेत. अनेक आघाडीच्या कंपन्या, संशोधक आणि काही देशांचे प्रशासन मिळून डेटा सेंटर्सच्या पाणी, वीज आणि कार्बन उत्सर्जनाच्या वापरावर उपाय शोधत आहेत. डेटा सेंटर्सची ऊर्जेची गरज पुरवण्यासाठी सौर, पवन आणि जलविद्युत यांसारख्या अक्षय ऊर्जा स्रोतांद्वारे निर्मित वीज वापरण्याचे प्रमाण वाढत आहे. स्मार्ट एअरफ्लो मॅनेजमेंट, हवामानावर आधारित नैसर्गिक शीतकरण अशा ऊर्जा-कार्यक्षम शीतकरण तंत्रज्ञानाच्या वापराने पाण्याचा वापर काही प्रमाणात कमी करणे शक्य होते आहे. मोठ्या टेक कंपन्या आणि डेटा सेंटर ऑपरेटर आता स्वच्छ ऊर्जा आणि अधिक कार्यक्षम तंत्रज्ञानाकडे वळत आहेत. मायक्रोसॉफ्ट आणि गूगल या आघाडीच्या कंपन्यांनी २०३० पर्यंत निव्वळ शून्य कार्बन उत्सर्जन गाठण्याचे ध्येय ठेवले आहे, तसेच ते २०३० पर्यंत ‘वॉटर पॉझिटिव्ह’ होण्याचा म्हणजे जेवढे पाणी वापरतात त्यापेक्षा जास्त परत देण्याचा प्रयत्न करत आहेत. मेटा (फेसबुक) द्वारा जवळजवळ पूर्णपणे अक्षय ऊर्जा वापरली जाते आहे. इक्विनिक्स या आघाडीच्या डेटा सेंटर कंपनीने २०२४ पर्यंत ऊर्जेसाठी ९६ टक्के अक्षय ऊर्जा स्रोत वापरले आहेत.
हे आणि असे अनेक सकारात्मक उपाय जागतिक पातळीवर होत असले तरी यातून आपली जबाबदारी मात्र कमी होत नाही. इतक्या मोठ्या प्रमाणात डेटा सेंटर्स वाढण्यामागे आपला वाढता डिजिटल उपयोग कारणीभूत आहे. अमित टिल्लू म्हणतात, खरंच इतकी सगळी माहिती सर्च करायची आपल्याला गरज आहे का? एआय टूल उत्तर देते म्हणून काहीही विचारणं शहाणपणाचं आहे का? मोठ्या संख्येत फोटो काढायची आणि सगळे सोशल मीडियावर टाकायची गरज आहे का? आणि सगळ्यात महत्त्वाचं निरर्थक स्क्रोल करत मोबाइल बघणं इतकं आवश्यक आहे? आपल्या डिजिटल जीवनात संयम आणि विवेक बाळगला तर पर्यावरणाचे काही प्रमाणात आपण रक्षण करू शकू आणि त्याचबरोबर याचा उपयोग आपल्या मानसिक स्वास्थ्याच्या दृष्टीनेदेखील सकारात्मक होऊ शकेल असं ते म्हणतात.
इंटरनेट, सोशल मीडिया, एआय इत्यादींचा वापर पूर्णपणे थांबवणं नक्कीच आपल्याला शक्यही नाही आणि ते व्यवहार्यही नाही, मात्र पर्यावरणस्नेही दृष्टिकोनातून काही लहान आणि सोपे उपाय आपण नक्कीच करू शकतो. गरज नसताना कमी रिझोल्यूशनमध्ये व्हिडीओ पाहणे, गाणी किंवा व्हिडीओ दरवेळी ऑनलाइन पाहण्याऐवजी डाउनलोड करून ठेवणे, नको असलेले जुने ईमेल, फोटो, पोस्ट्स आणि चॅट्स वेळोवेळी डिलीट करणे हे सर्व आपल्या हातात आहे. एआयचा वापर करताना विचारपूर्वक आणि नेमके प्रश्न विचारल्यास, पुढील अनेक अनावश्यक प्रश्नांची गरजच पडणार नाही. यूट्यूब, नेटफ्लिक्ससारख्या ॲप्सचे ऑटो-प्ले ऑप्शन बंद ठेवणे, डिव्हाइसेस आणि ॲप्समध्ये डार्क मोड वापरणे, अनावश्यक नोटिफिकेशन्स बंद करणे, आठवड्यातून एक दिवस तरी ‘नो-स्क्रीन डे’ पाळणे हेदेखील काही सोपे पण प्रभावी उपाय आहेत. Store wisely, Stream smartly, Search purposefully हा मूलमंत्र लक्षात ठेवणं आजच्या काळात अत्यंत आवश्यक आहे. ‘जागतिक पर्यावरण दिन’ हा निसर्गाबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा, आपल्या पर्यावरणीय जबाबदाऱ्यांची जाणीव करून घेण्याचा दिवस आहे, मात्र ‘झाडे लावा, झाडे जगवा’ या घोषणांपुरतेच याचे महत्त्व मर्यादित नाही. आज गरज आहे ती आपल्या संपूर्ण जीवनशैलीकडे पर्यावरणस्नेही दृष्टीने पाहण्याची. आजच्या काळात आपले बहुतांश व्यवहार, शिक्षण, करमणूक आणि संवाद हे सगळं डिजिटल माध्यमांवर होत असल्याने आपली डिजिटल जिंदगी पण पर्यावरणपूरक आहे का याचाही विचारणं करणं अगत्याचं ठरतं. आपल्या प्रत्येक क्लिकचा, प्रत्येक अपलोडचा पर्यावरणावर परिणाम होतो हे लक्षात घेऊन सजगपणे पुढे जाणं हेच खरं ‘हरित’ योगदान ठरेल.
