गील लेखामध्ये आपण नागरीसेवा पूर्व परीक्षेच्या अभ्यासक्रमातील भूगोल या घटकाविषयी जाणून घेतले. प्रस्तुत लेखामध्ये नागरीसेवा पूर्व परीक्षेच्या दृष्टीने अत्यंत महत्त्वपूर्ण व अधिक ‘गुणांकन’ असणारा पर्यावरण परिस्थितिकी, जैवविविधता व हवामान बदलाशी संबंधित मुद्दे या अभ्यासघटकांविषयी सविस्तरपणे चर्चा करणार आहोत. पर्यावरण व पर्यावरणीय समस्या हा समकालीन जगातील कळीचा मुद्दा आहे. भारताचा विचार करता मागील दोन दशकांमध्ये औद्योगिकीकरण, विज्ञान व तंत्रज्ञानातील प्रगती, कृषी क्षेत्राचा विस्तार इ. मुळे वेगाने आíथक विकास झाला. पण मानवी हव्यासामुळे पर्यावरणामध्ये अनियंत्रितपणे हस्तक्षेप करण्यात आला. परिणामी प्रदूषण, नसíगक संसाधनांचा ऱ्हास, परिस्थितिकीय असंतुलन इ. पर्यावरणाशी संबंधित समस्यांचा उद्भव झाला. यापकी जागतिक तापमानवाढ, ओझोन वायू अवक्षय, जैवविविधता ऱ्हास इ. अत्यंत गंभीर व गुंतागुंतीच्या समस्यांमुळे जीवसृष्टीच्या अस्तित्वालाच धोका पोहोचला आहे. परिणामी राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय पातळीवर या विषयाला अत्यंत महत्त्व प्राप्त झाले. म्हणूनच प्रशासनात येण्यास इच्छुक युवक-युवतींना या समस्येचे ज्ञान असणे क्रमप्राप्त आहे. मागील चार वर्षांच्या प्रश्नपत्रिकांमध्ये यूपीएससीकडून या घटकावर इतर घटकांच्या तुलनेत अधिक भर दिला. यावरून या विषयाचे महत्त्व अधोरेखित होते.
या अभ्यासघटकामधील काही भाग स्थिर (Static) स्वरूपाचा आहे व बहुतांश भाग चालू घडामोडींशी संबंधित असल्याने गतिशील आहे. या अभ्यासघटकामध्ये पर्यावरण परिस्थितिकी, जैवविविधता, वातावरणबदल इत्यादीशी संबंधित सर्वसाधारण मुद्दय़ांचा समावेश आहे. म्हणून यूपीएससीने या घटकाच्या तयारीकरिता कोणत्याही प्रकारच्या विशेष ज्ञानाची आवश्यकता नसल्याचे अभ्यासक्रमामध्ये नमूद केले आहे.
या अभ्यासघटकावर विचारण्यात येणाऱ्या प्रश्नांमधून पर्यावरण परिस्थितिकीचे मूलभूत आकलन तपासले जाते. यामध्ये परिसंस्था, किस्टोन स्पेसीज, अन्नसाखळी, इको सेन्सीटिव्ह झोन, जैवविविधता, जीवावरण प्रदूषण आदी मूलभूत संकल्पनांच्या बरोबरीने जागतिक तापमानवाढ, धोकादायक स्थितीतील प्रजाती, वातावरण बदलावरील परिषदा, वेगवेगळे करार आदी चालू घडामोडींशी संबंधित प्रश्नांचा अंतर्भाव असतो. उदा. २०१३मध्ये इकॉलॉजिकल सक्सेशन (Ecological Succession) – आम्ल वर्ष, अन्नसाखळी तसेच महासागर, सरोवर, गवताळ प्रदेश व खारफुटी या परिसंस्थांचा घटत्या उत्पादकतेनुसार योग्य क्रम लावा इ. संकल्पनात्मक व पर्यावरण परिस्थितिकीच्या मूलभूत आकलनावर आधारित प्रश्न विचारले होते. बॉम्बे नॅचरल हिल्ट्री सोसायटी, अ‍ॅनिमल वेल्फअर बोर्ड, नॅशनल टायगर कन्झर्वेशन अ‍ॅथॉरिटी (NTCA), नॅशनल गंगा रिव्हर बेसीन अ‍ॅथॉरिटी यासारख्या पर्यावरण व संवर्धन क्षेत्रात कार्यरत संस्थांवर २०१४ मध्ये प्रश्न आले होते. यामुळे या संस्था व त्यांच्या कार्याविषयी सविस्तर माहिती करून घेणे श्रेयस्कर ठरेल. याबरोबरच २०११ मध्ये कार्बन क्रेडिट्स जागतिक पर्यावरण सुविधा, अंटार्टकिा प्रदेशातील ओझोन छिद्रनिर्मितीची कारणे, क्लोरोफ्ल्यूरो कार्बन्स कोणत्या घटकामध्ये वापरला जातो इ. वातावरणातील बदलाशी संबंधित प्रश्न आलेले होते. या अभ्यासघटकातील महत्त्वपूर्ण विषय जैवविविधतेवरही दरवर्षी हमखास प्रश्न विचारला जातो.
२०११मध्ये जैवविविधतेचे महत्त्व, पश्चिम घाट, श्रीलंका व इंडो बर्मा प्रदेशांना ‘जैवविविधता हॉटस्पॉट’ म्हणून मान्यता मिळण्याकरिता कोणते निकष साहाय्यभूत ठरतात. तसेच २०१२मध्ये राष्ट्रीय जैवविविधता प्राधिकरण (NBA) यासारख्या प्रश्नामधून जैवविविधतेचे महत्त्व अधोरेखित होते.
या अभ्यासघटकातील पारंपरिक भाग मर्यादित असला तरी समकालीन स्वरूपामुळे याची व्याप्ती अधिक आहे. प्रश्नपत्रिका विश्लेषण केल्यास परीक्षेच्या दृष्टीने महत्त्वपूर्ण घटकांना ओळखून त्याची प्राधान्यक्रमाने तयारी केल्यास अभ्यासघटकावर पकड मिळवता येते व हमखास गुण प्राप्त करता येतात. या विषयामध्ये पर्यावरण परिस्थितिकीशी संबंधित संकल्पना, वातावरणातील बदल व जागतिक तापमानवाढ आजमितीस असणाऱ्या गंभीर समस्या आहेत. या समस्यांप्रति जागरूकता निर्माण करण्यासाठी जगभरामध्ये विविध उपक्रम राबविले जातात. हे उपक्रम राबविणाऱ्या संस्था व त्यांचे स्वरूप काय असते, याविषयी जाणून घेणे फायदेशीर ठरते. कारण २०१४ मध्ये ‘वसुंधरा तास’ (Earth Hour) विषयी प्रश्न विचारण्यात आला होता. याबरोबरच IPCC, UNFCC सारख्या आंतरराष्ट्रीय संस्था, मॉट्रियल प्रोटोकॉल, रामसर कन्वेन्शन नागोया प्रोटोकॉल, क्योटो प्रोटोकॉल, हवामान बदलाविषयी दरवर्षी होणाऱ्या परिषदांची माहिती करून घ्यावी. याबरोबरच जैवविविधता, त्याविषयीचे कायदे CBD (Convention on Biodiversity), IUCN, जैवविविधतेविषयीचे आंतरराष्ट्रीय वर्ष, धोक्यातील प्रजाती (Endangered Species), वन्यजीव पार्क, अभयारण्ये, जीवावरण राखीव क्षेत्रे, जैवविविधता हॉटस्पॉटस् यांचा अभ्यास महत्त्वपूर्ण ठरेल. प्रदूषण, प्रदूषणाशी संबंधित धोरणे, कार्यक्रम, कायदे, पर्यावरण व वन मंत्रालयाची धोरणे, नियोजन अंमलबजावणी इ. त्याचबरोबर पर्यावरण, वन्यजीव, वने यासंबंधीची अगदी अलीकडची आकडेवारी, अहवाल पाहावेत.
या अभ्यासघटकाच्या तयारीकरिता इग्नू (IGNOU) चे अभ्यास साहित्य व ‘पर्यावरण परिस्थितिकी’ – तुषार घोरपडे हे संदर्भ ग्रंथ खूप उपयुक्त ठरतात. याबरोबरच या क्षेत्रातील घडामोडींसाठी वृत्तपत्राबरोबरच इंटरनेटचाही सढळ हाताने वापर करावा. ‘द िहदू’ या वृत्तपत्राबरोबर ‘बुलेटिन’, ‘डाऊन टू अर्थ’, ‘सायन्स रिपोर्टर’ आदी मासिकांचे नियमित वाचन करून उपयुक्त बाबींची नोंद ठेवावी. PIB केंद्रीय पर्यावरण व वन मंत्रालय तसेच पर्यावरण क्षेत्रात कार्यरत आंतरराष्ट्रीय संस्थांच्या संकेतस्थळांना नियमित भेट द्यावी. यामुळे या घटकाची तयारी परिपूर्ण होण्यास मदत होईल.
