यू.जी.सी.च्या शोधगंगा व शोधगंगोत्री या नव्या प्रकल्पांमुळे संशोधकांसाठी माहितीचे खूप महत्त्वाचे संदर्भस्रोत खुले झाले आहेत. या दोन प्रकल्पांविषयी माहिती देणारा लेख.
विद्यापीठ अनुदान आयोगाने सेट-नेटसाठी पीएच.डी.चा पर्याय दिल्यानंतर संशोधनाकडे वळणाऱ्यांची संख्या खूप वाढली. मात्र, पीएच.डी.साठी नोंदणी करताना संशोधन आराखडा कसा असावा, प्रबंध कसा लिहावा, इतरांचे प्रबंध कोठे पाहावेत इत्यादी अनेक प्रश्नांबाबत संशोधक विद्यार्थ्यांना समस्या जाणवतात. दर्जेदार प्रबंध लिहिणारे इतरांनी कॉपी करू नये म्हणून तर तकलादू दर्जा असणारे आपले पितळ उघडे पडू नये म्हणून इतर संशोधकांना प्रबंध सहजासहजी दाखवत नसत. यू.जी.सी.च्या शोधगंगा व शोधगंगोत्री या नव्या प्रकल्पांनी ही समस्या सोडवली आहे. शोधगंगा या संकेतस्थळावर आजमितीला ४८०० पेक्षा अधिक पीएच.डी.चे प्रबंध उपलब्ध झाले आहेत.
राष्ट्रीय नदी असलेल्या गंगेच्या नावावरून विद्यापीठ अनुदान आयोग (यू.जी.सी.)च्या नव्या संशोधन प्रकल्पाला ‘शोधगंगा’ हे नाव देण्यात आले आहे. भारतातील विविध विद्यापीठांमध्ये एम.फिल व पीएच.डी. साठी पदवीसाठी केल्या जाणाऱ्या संशोधनाचे लघुप्रबंध व प्रबंध शोधगंगा प्रकल्पांतर्गत http://www.shodhganga.Inflibnet.ac.in या संकेतस्थळावर उपलब्ध केले जात आहेत.
विद्यापीठ अनुदान आयोगाने २००९ मध्ये एम.फिल व पीएच.डी.साठी नवीन नियमावली लागू केली. त्यानुसार भारतातील सर्व विद्यापीठांना त्यांच्या संशोधकांचे अंतिम संशोधन अहवाल या ठिकाणी अपलोड करावे लागणार आहेत. हे अहवाल पाहणे किंवा डाऊनलोड करणे इत्यादी सुविधा सर्वासाठी खुल्या आहेत.
शोधगंगाची उद्दिष्टे :
१) आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील संशोधकांना भारतीय प्रबंध उपलब्ध करून देणे.
२) भारतातील प्रत्येक विद्यापीठाने इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपातील प्रबंध संकेतस्थळावर उपलब्ध करून देणे.
३) भारतातील प्रत्येक विद्यापीठामध्ये वाङ्मयचौर्य प्रतिबंधक सॉफ्टवेअर उपलब्ध करून देणे.
४) जुन्या प्रबंधांच्या डिजिटलायझेशनसाठी पुरेसा निधी उपलब्ध करून देणे.
सर्वोत्कृष्ट तंत्रज्ञानाचा वापर : या संकेतस्थळाकरिता Inflibnet ने डी स्पेस (DSpace) हे सॉफ्टवेअर वापरले आहे. ते अमेरिकेतील एम.आय.टी. (Massachusetts Institute of Technology) आणि HPC (Hewlett-Packard) यांनी तयार केले आहे. त्यामध्ये आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील दर्जेदार प्रोटोकॉल्स वापरले आहेत. परिणामी, संकेतस्थळावर थेसीस अथवा डिझरटेशन अपलोड करणे, त्यांची अनुक्रमाणिका बनवणे, माहितीचा प्रसार करणे, ईटीडी जतन करणे इत्यादी संबंधित प्रचंड क्षमता उपलब्ध केली आहे. ईटीडी (Electronic Thersand Dissertations) म्हणजेच इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपातील संशोधन अहवाल होय.
जगातील संशोधकांसाठी खुले द्वार : या संकेतस्थळावरील
सर्व संशोधन अहवाल जगातील कोणतीही व्यक्ती विनामूल्य
पाहू व डाऊनलोड करू शकते. गुगलसारख्या सर्च इंजिनमध्ये आपण ज्या प्रकारे इच्छित माहिती शोधू शकतो, तसेच विविध शब्दांच्या (Keywords) आधारे आपण संशोधन अहवाल शोधू शकतो. विद्यापीठनिहाय, विभागनिहाय, विषयनिहाय, संशोधन मार्गदर्शकानुसार, संशोधकांच्या नावावरून
अपेक्षित/ इच्छित संशोधन अहवाल पाहणे सहज शक्य झाले आहे.
कोचीन विद्यापीठ देशात आघाडीवर : भारतातील जवळपास ३५० विद्यापीठांपकी ९८ विद्यापीठांनी Inflibnet शी सहकार्य करार (MOU) केला आहे. त्यापकी ७२ विद्यापीठांनी प्रत्यक्षात संशोधन अहवाल संकेतस्थळावर सादर करण्यास सुरुवात केली आहे. कोचीन विज्ञान व तंत्रज्ञान विद्यापीठाने सर्वाधिक ७२५ संशोधन अहवाल संकेतस्थळावर दिले आहेत.
पाँडेचरी विद्यापीठ (५४९)
महात्मा गांधी विद्यापीठ (५१७)
हैदराबाद विद्यापीठ (४१६)
पुणे विद्यापीठ (२८९)
ही प्रथम पाच क्रमांकांची विद्यापीठे आहेत.
महाराष्ट्रात पुणे विद्यापीठ आघाडीवर : महाराष्ट्रात पुणे विद्यापीठ (२८९) प्रथम क्रमांकावर आहे. त्यानंतर
शिवाजी विद्यापीठ (११८)
टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठ (६०)
टाटा सामाजिक विज्ञान विद्यापीठ (३७)
संत गाडगेबाबा अमरावती विद्यापीठ (१५)
एसएनडीटी महिला विद्यापीठ (१०)
महाराष्ट्र पशू व मत्स्य विज्ञान विद्यापीठ (७)
व नरसी मोनजी व्यवस्थापन संस्था (१)
असा क्रम लागतो.
वाङ्मयचौर्यावर र्निबध : भारतीय संशोधन क्षेत्रात वाङ्मयचौर्य ही गंभीर समस्या आहे. इतरांचे संशोधन स्वत:च्या नावावर खपविण्याच्या प्रवृत्तीमुळे संशोधनाचा दर्जा खालावतो. याचा विचार करून शोधगंगा या प्रकल्पांतर्गत संकेतस्थळावर अपलोड केले जाणारे प्रबंध एका विशेष सॉफ्टवेअरमध्ये छाननी
केले जातात. प्रबंधातील भाग कॉपी केलेला असल्यास त्याची तात्काळ माहिती संबंधित तज्ज्ञांना कळते. कॉपीराइट कायद्याचा भंग केला असल्यास तशी नोंद केली जाते. Inflibnet शी करार झालेल्या सर्व विद्यापीठांना हे सॉफ्टवेअर उपलब्ध करून दिले जात आहे. संशोधक विद्यार्थ्यांने आपल्या प्रबंधाची सी.डी. विद्यापीठात सादर केल्यानंतर त्याचा प्रबंध या सॉफ्टवेअरमध्ये छाननी केला जातो. सॉफ्टवेअरने हिरवा कंदील दिल्यानंतरच त्याचा प्रबंध स्वीकृत केला जाईल. त्यामुळे भविष्यात कॉपी-पेस्ट करून पीएच.डी. मिळविली असल्यास ते तात्काळ निदर्शनास येईल. सध्यातरी २००९ नंतरच्या प्रबंधांचा या संदर्भात प्राधान्याने विचार सुरू आहे. हळूहळू त्यापूर्वीचे प्रबंधसुद्धा याद्वारे छाननी
केले जातील.
विद्यापीठांच्या नियमावलींमध्ये बदलाची गरज : भारतातील सर्व विद्यापीठांनी आपल्या विद्यापीठामध्ये पीएच.डी. करणाऱ्या विद्यार्थ्यांना शोधगंगा संकेतस्थळावर प्रबंध अपलोड करणे अनिवार्य करावे लागेल. त्यासाठी विद्यापीठांच्या पीएच.डी. नियमावलीमध्ये किरकोळ बदल करावे लागतील. विद्यार्थ्यांने जमा केलेला प्रबंध सॉफ्टवेअरमध्ये तपासणे बंधनकारक करावे लागेल. Inflibnet सोबत सहकार्याचा करार (MOU) करावा लागेल.
विद्यापीठांची जबाबदारी :
१) प्रत्येक संशोधकाने आपला पीएच.डी.चा प्रबंध शोधगंगामध्ये जमा करणे बंधनकारक करावे.
२)आपल्या विद्यापीठातील प्रबंध शोधगंगावर खुले करून देण्यासाठी Inflibnet ला संमती देणे.
३) प्रबंधांशी संबंधित बौद्धिक संपदा हक्क (आय.पी.आर.) व कॉपीराइट नियमांचे पालन करणे.
४) यासाठी आवश्यक पायाभूत सुविधा उपलब्ध करणे.
५) जुने प्रबंध डिजिटायझेशन करण्यासाठी सुरुवात करणे.
६) प्रत्येक संशोधकाकडून या संदर्भातील संमतिपत्र भरून घेणे.
७) आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील प्रमाणानुसार प्रबंध स्वीकृत करणे.
८) संशोधक, संशोधन मार्गदर्शक, विद्यापीठ समन्वयक इत्यादीकरिता प्रशिक्षणाचे आयोजन करणे. या बाबतीतील जबाबदारी विद्यापीठातील एका व्यक्तीवर सोपवावी लागेल.
संशोधकांची जबाबदारी :
१) शोधगंगा संकेतस्थळावर उपलब्ध प्रपत्राप्रमाणे दर्जेदार सॉफ्टवेअरचा वापर करणे.
२) प्रबंध लेखन करताना संकेतस्थळावर दिलेले नियम पाळणे.
३) शोधगंगा संकेतस्थळावर नावनोंदणी करणे.
४) प्रबंध जमा करताना त्यासंबंधीचे आवश्यक नियम पाळणे.
५) अंतिम प्रबंध पी.डी.एफ. स्वरूपातच जमा करणे.
६) पीएच.डी. झाल्यानंतर स्वत:चा प्रबंध शोधगंगावर अपलोड करणे.
भारतीय संशोधनाची वाटचाल दर्शविणारी शोधगंगोत्री : शोधगंगा प्रकल्पासोबतच Inflibnet ने शोधगंगोत्री हा प्रकल्प सुरू केला आहे. भारतातील विविध विद्यापीठांत नोंदणी केलेल्या व सध्या संशोधन सुरू असणाऱ्या विद्यार्थ्यांचा संशोधन आराखडा या प्रकल्पांतर्गत सर्वाना पाहता येणार आहे. http://www.shodhgangotri.inflibnet.ac.in या संकेतस्थळावर हे संशोधन आराखडे उपलब्ध करून दिले जात आहेत. त्यामुळे भारतामध्ये कोणत्या दिशेला संशोधन सुरू आहे, हे सहज कळू शकते.
भारतातील १६ विद्यापीठांचा पुढाकार : शोधगंगोत्रीमध्ये आतापर्यंत भारतातील १६ विद्यापीठांनी आपल्या विद्यार्थ्यांचे संशोधन आराखडे संकेतस्थळावर उपलब्ध करून दिले आहेत. त्यामध्ये राजस्थान राज्यातील जगदीशप्रसाद झाबरमल तिब्रेवाला विद्यापीठ आघाडीवर असून, त्यांनी ५६९ संशोधन आराखडे संकेतस्थळावर अपलोड केले आहेत. पाठोपाठ १७८ संशोधन आराखडय़ांसह महात्मा गांधी विद्यापीठ द्वितीय क्रमांकावर आहे. त्यानंतर देवसंस्कृती विश्व विद्यालय (३८), बाबा गुलामशाह बादशाह विद्यापीठ (११) इत्यादींचा क्रम लागतो. इतर विद्यापीठांचे आराखडे अजून एकअंकीच आहेत. महाराष्ट्रातील राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठ (१) व स्वामी रामानंद तीर्थ मराठवाडा विद्यापीठ (४) या दोन विद्यापीठांचे एकूण पाच संशोधन आराखडे उपलब्ध आहेत.
प्रबंध अपलोड करण्याची प्रक्रिया : Inflibnet च्या या क्रांतिकारी संकेतस्थळामुळे केवळ भारतातीलच नव्हे, तर जगातील सर्वच संशोधक या संकेतस्थळावर उपलब्ध संशोधनाचा विनामूल्य लाभ घेऊ शकतात. आतापर्यंत जवळपास ४३०० प्रबंध शोधगंगा मध्ये उपलब्ध आहेत. भारतातील कोणत्याही विद्यापीठामधील एम.फिल अथवा पीएच.डी. झालेल्या विद्यार्थ्यांस, त्यांच्या संशोधन मार्गदर्शकास त्याचप्रमाणे विद्यापीठाच्या अधिकृत व्यक्तीस त्यांचे प्रबंध संकेतस्थळावर सादर करता येतात. त्यासाठी संबंधित संकेतस्थळावर जाऊन रजिस्टर अ‍ॅण्ड सबमिट हा पर्याय निवडावा लागतो. त्यानंतर समोर येणारा फॉर्म भरून त्यासोबतच आवश्यक ती कागदपत्रे स्कॅन करून पाठवावी लागतात. एम.फिलचे अंतिम गुणपत्रक, पीएचडी नोटिफिकेशन, २००९ च्या नियमानुसार पीएचडी असल्याचे प्रमाणपत्र सबमिट करावे लागतात. त्यांची छाननी झाल्यानंतर विद्यार्थ्यांला प्रबंध अपलोड करण्यास सांगितले जाते. प्रबंध विशिष्ट स्वरूपातच अपलोड करावा लागतो. पीडीएफ अथवा एच.टी.एम.एल. स्वरूपात सादर करता येतो. यासंबंधी अधिक माहिती संकेतस्थळावर उपलब्ध आहे.
