यूपीएससीची तयारी: यूपीएससी मंत्र: यूपीएससी मुख्य परीक्षा २०२५ -अर्थव्यवस्था जीएस ३

या पेपरमधील प्रश्न खालीलप्रमाणे असून, त्यातील प्रश्नाच्या उत्तराचा रोख आपण समजून घेऊया.

नोट : यूपीएससी मुख्य परीक्षेतील प्रश्न हे इंग्रजी व हिन्दी भाषेत असतात. तुम्ही मुख्य परीक्षा इंग्रजीतून वा मराठीतून देवू शकता. इथे आपण प्रश्न मराठीतून बघूयात.

● भारताच्या विशेष संदर्भात मानव विकास निर्देशांक आणि असमानता-समायोजित मानव विकास निर्देशांक यांच्यातील फरक स्पष्ट करा. असमानता-समायोजित मानव विकास निर्देशांकाला समावेशक विकासाचे चांगले सूचक का मानले जाते? (१५० शब्दांत उत्तर द्या.) १० गुण

मानवी विकास निर्देशांक हा देशाच्या आरोग्य, शिक्षण आणि उत्पन्नातील सरासरी विकास मोजतो, तर असमानता-समायोजित मानवी विकास निर्देशांक याच आयामांमधील अंतर्गत असमानता लक्षात घेऊन मानवी विकास निर्देशांकात बदल करतो, जो असमानतेमुळे ‘‘हरवलेला’’ विकास दर्शवितो. भारतासाठी, असमानता-समायोजित मानवी विकास निर्देशांक हा समावेशक वाढीचा एक चांगला सूचक आहे कारण तो उपेक्षित गटांच्या (जसे की ग्रामीण भागातील किंवा विशिष्ट जातींमधील) अनुभवांमधील लक्षणीय तफावत कशी भरून काढण्यात अपयशी ठरते हे उघड करतो. ज्यामुळे विकास सर्वांपर्यंत पोहोचतो आणि कोणालाही मागे न ठेवता देशाच्या सर्वसमावेशक ध्येयाशी सुसंगत राहण्यास लक्ष्यित धोरणांचे मार्गदर्शन करतो.

● जग मुक्त व्यापार आणि बहुपक्षीयतेपासून संरक्षणवाद आणि द्विपक्षीयतेकडे जात असताना भारतीय अर्थव्यवस्थेसमोर कोणती आव्हाने आहेत? ही आव्हाने कशी पूर्ण करता येतील? (१५० शब्दांत उत्तर द्या.) १० गुण

● भारतीय अर्थव्यवस्थेसमोरील आव्हाने

● बाजारपेठेतील प्रवेश कमी होणे

● पुरवठा साखळीतील व्यत्यय निर्माण होणे

● जागतिक बाजारपेठेत वाढलेली स्पर्धा

● प्रतिबंधित परदेशी गुंतवणूक

● उच्च चलनवाढीचा दबाव

● प्रादेशिक गटांद्वारे सीमांतीकरण

● आव्हानांवर मात करण्यासाठी उपाययोजना –

● निर्यात बाजारपेठांमध्ये विविधता आणणे

● देशांतर्गत अर्थव्यवस्था मजबूत करणे

● नवोपक्रमाला प्रोत्साहन देणे

● धोरणात्मक द्विपक्षीय करारांवर वाटाघाटी करणे

● आयात अवलंबित्व कमी करणे

● स्पर्धात्मकतेवर लक्ष केंद्रित करणे

● भारतातील राज्यांच्या आर्थिक कामगिरीचे मूल्यांकन करण्यासाठी वित्तीय आरोग्य निर्देशांक कसे वापरता येईल ते स्पष्ट करा. ते राज्यांना विवेकी आणि शाश्वत वित्तीय धोरणे स्वीकारण्यास कशा प्रकारे प्रोत्साहित करेल? (२५० शब्दांत उत्तर द्या.) १५ गुण

राजकोषीय आरोग्य निर्देशांक पाच प्रमुख पॅरामीटर्सवर आधारित समग्र गुण प्रदान करून भारताच्या राज्य राजकोषीय कामगिरीचे मूल्यांकन करतो:

● महसूल एकत्रित करणे

● खर्चाची गुणवत्ता

● राजकोषीय विवेक

● कर्ज शाश्वतता

● तरलता व्यवस्थापन

यामुळे सर्वसमावेशक तुलना आणि वित्तीय कमकुवतपणा ओळखता येतो. राज्यांमध्ये पारदर्शकता, जबाबदारी आणि स्पर्धात्मक भावना वाढवून, राजकोषीय आरोग्य निर्देशांक विवेकी राजकोषीय धोरणांना प्रोत्साहन देतो. राज्ये त्यांचे वित्तीय आरोग्य सुधारण्यास, गुंतवणूक आकर्षित करण्यास आणि त्यांच्या नागरिकांना फायदा व्हावा यासाठी दीर्घकालीन आर्थिक स्थिरता वाढविण्यास प्रेरित होतात.

● उत्पादनाशी संलग्न प्रोत्साहन योजनेच्या तर्कावर चर्चा करा. त्याची उपलब्धी काय आहेत? योजनेचे कार्य आणि परिणाम कोणत्या प्रकारे सुधारता येतील? (२५० शब्दांत उत्तर द्या.) १५ गुण

उत्पादन संलग्न प्रोत्साहन (पीएलआय) योजना २०२० मध्ये सुरू करण्यात आली होती. या योजनेचा उद्देश भारतातील उत्पादन क्षमता आणि निर्यातीला चालना देणे हा आहे. या योजनेत पात्र कंपन्यांना त्यांच्या वाढीव विक्रीवर आर्थिक प्रोत्साहन दिले जाते. या योजनेने मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक आकर्षित केली आहे आणि देशांतर्गत उत्पादन वाढवले आहे तरीही अजून या योजनेत सुधारणेला वाव आहे.

योजनेत तिची पूर्ण क्षमता प्राप्त करण्यासाठी खालीलप्रमाणे सुधारणा करता येऊ शकतात –

● स्थानिक उत्पादनांचे मूल्यवर्धन वाढवणे, वेळेवर आणि पारदर्शक वितरण सुनिश्चित करणे, एमएसएमईची भागीदारी वाढविणे, संबंध मजबूत करणे, संशोधन आणि विकासाला प्रोत्साहन देणे, मूल्यांकन आणि नियमित देखरेख करणे,

● क्षेत्रीय विषमता दूर करणे.

● भारतातील अन्न प्रक्रिया उद्याोगांच्या व्याप्तीचे परीक्षण करा. रोजगाराच्या संधी निर्माण करण्यासाठी सरकारने अन्न प्रक्रिया उद्याोगांमध्ये घेतलेल्या उपाययोजनांचे सविस्तर वर्णन करा. (२५० शब्दांत उत्तर द्या.) १५ गुण

भारतातील अन्न प्रक्रिया उद्याोगाला प्रचंड वाव आहे, कारण आपली अर्थव्यवस्था कृषी प्रधान आहे. प्रक्रिया केलेल्या अन्नाची देशांतर्गत आणि जागतिक मागणी वाढत आहे. सरकारने या क्षेत्रात रोजगार निर्मितीला प्रोत्साहन देण्यासाठी आर्थिक सहाय्य आणि पायाभूत सुविधा विकास यांसारख्या अनेक उपाययोजना सुरू केल्या आहेत. यात प्रधानमंत्री किसान संपदा योजना, मेगा फूड पार्क्स, एकात्मिक शीत साखळी, अॅग्रो-प्रोसेसिंग क्लस्टर्स, ऑपरेशन ग्रीन्स अशा योजना व उपक्रमांचा समावेश होतो.

२०२५ च्या मुख्य परीक्षेत निर्देशांकांवर भर देण्यात आला आहे. जीएस ३ मधील अर्थव्यवस्थेचा अभ्यास करताना आपल्या अभ्यासक्रमातील घटक, त्यांच्याशी संबंधित योजना, उपक्रम समजून घेणे अपेक्षित आहे.

sushilbari10@gmail.com