यूपीएससीची तयारी: सामान्य अध्ययन पेपर एक; भूगोल उत्तरलेखन- भाग-२

प्रस्तुत लेखांमध्ये आपण २०२३ या वर्षीच्या यूपीएससी मुख्य परीक्षेतील सामान्य अध्ययन पेपर एक मध्ये भूगोल या घटकावर विचारण्यात आलेल्या काही प्रश्नांची नमुना उत्तरे पाहणार आहोत.

Q.1 Discuss the consequences of climate change on the food security in tropical countries.

हवामानबदलामुळे अन्न सुरक्षेसमोर महत्त्वपूर्ण आव्हाने निर्माण होतात, विशेषत: उष्णकटिबंधीय देशांमध्ये जेथे लोकसंख्या प्रामुख्याने शेतीवर आधारित असते तेथे ही बाब प्रकर्षाने जाणवते. या पर्यावरणीय बदलांचे परिणाम बहुआयामी आहेत त्यामुळे अन्नसुरक्षा हा कळीचा मुद्दा आहे.

उष्णकटिबंधीय देशांतील अन्न सुरक्षेवर हवामान बदलाचे परिणाम

१) कमाल तापमान : वाढलेले तापमान पिकांच्या वाढीवर परिणाम करू शकते, ज्यामुळे मुख्य अन्नधान्य पिकांचे उत्पादन कमी होते. पिकांवरील उष्णतेचा ताण फुले आणि परागीभवन यावर परिणाम करू शकतो, ज्यामुळे एकूण कृषी उत्पादकतेवर परिणाम होतो.

हेही वाचा >>> UPSC-MPSC : ‘व्यवसाय सुलभता’ ही संकल्पना काय? ‘डूईंग बिझनेस’ अहवाल तयार करण्यासाठी कोणते निकष वापरले जातात?

२) बदलते पावसाचे स्वरूप : बदललेले पर्जन्यमान, अधिक तीव्र आणि अवकाळी पर्जन्यवृष्टी किंवा प्रदीर्घ दुष्काळ, पारंपरिक शेतीपद्धतींमध्ये व्यत्यय आणतात. पाण्याची टंचाई आणि अनियमित सिंचनामुळे पिकांच्या वाढीवर दुष्परिणाम होऊ शकतो आणि अन्न उत्पादन धोक्यात येऊ शकते.

३) वाढती समुद्र पातळी : उष्णकटिबंधीय प्रदेशातील किनारी भागातील समुद्राच्या वाढत्या पातळीमुळे शेतीयोग्य जमिनीचे क्षारीकरण होते आणि ती लागवडीसाठी अयोग्य बनते. खाऱ्या पाण्याच्या प्रवेशामुळे गोड्या पाण्याचे स्त्रोत दूषित होऊ शकतात, ज्यामुळे शेतीच्या उत्पादन क्षमतेवर मर्यादा येतात.

४) हवामानशी संबंधित तीव्र घटना : चक्रीवादळ आणि वादळांची वारंवारता आणि तीव्रता वाढल्याने पिके, पशुधन आणि पायाभूत सुविधांचा नाश होऊ शकतो. अशा घटनांनंतर कृषी प्रणालींची पुनर्बांधणी करणे हे एक मोठे आव्हान बनते, ज्यामुळे दीर्घकालीन अन्नसुरक्षेवर परिणाम होतो.

५) जैवविविधतेचे नुकसान : हवामानबदलामुळे जैवविविधता नष्ट होण्यास हातभार लागतो, ज्यामुळे शेतीला आधार देणाऱ्या नैसर्गिक प्रणालींवर परिणाम होतो. इकोसिस्टममधील घटलेली विविधता, पिकांची कीटक आणि रोगांसंबंधीची सहनशक्ती कमी करू शकते, ज्यामुळे अन्न उत्पादनास धोका निर्माण होतो.

उष्णकटिबंधीय देशांमध्ये अन्नसुरक्षेवर हवामान बदलाचे परिणाम गंभीर आणि व्यापक आहेत. कृषी पद्धतींशी जुळवून घेण्यासाठी, हवामानबदलाला सहनशील असणाऱ्या पिकांना प्रोत्साहन देणे आणि शाश्वत उपायांची अंमलबजावणी करण्यासाठी तातडीच्या उपाययोजना आवश्यक आहेत. हवामान बदलाचा प्रभाव कमी करण्यासाठी आणि उष्णकटिबंधीय प्रदेशांमध्ये अन्न उत्पादनाचे शाश्वत भविष्य सुरक्षित करण्यासाठी जागतिक स्तरावर प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.

Q.2 Why is the world today confronted with a crisis of availability of and access to freshwater resources?

समकालीन जगापुढे गोड्या पाण्याच्या स्त्रोतांच्या उपलब्धततेचे एक मोठे आव्हान आहे. हे संकट लोकसंख्येची गतिशीलता, पर्यावरणीय बदल आणि मानवी क्रियाकलापांचा समावेश असलेल्या जटिल परस्परसंवादाचा परिणाम आहे. या जागतिक संकटामागील प्रमुख कारणे पुढीलप्रमाणे:

१) लोकसंख्या वाढ : जलद लोकसंख्येच्या विस्तारामुळे गोड्या पाण्याची मागणी वाढते, जलस्राोतांच्या नैसर्गिक पुनर्भरण दरापेक्षा जास्त मागणी असल्याने गोडया पाण्याची उपलब्धता कमी होते.

२) हवामान बदल : बदललेल्या हवामान पद्धती आणि वाढत्या तापमानामुळे पर्जन्यमानात बदल होतो, ज्यामुळे काही भागात दुष्काळ पडतो आणि काही भागात पूर येतो, पाणीपुरवठा विस्कळीत होतो.

३) प्रदूषण : औद्याोगिक आणि कृषी क्रियाकलाप जलस्राोतांमध्ये प्रदूषकांचा समावेश करतात, त्यांना निरुपयोगी बनवतात आणि महाग शुद्धीकरण प्रक्रिया आवश्यक असतात.

४) अकार्यक्षम जल व्यवस्थापन : पायाभूत सुविधांचा अभाव आणि चुकीच्या व्यवस्थापनामुळे टंचाई वाढते, ज्यामुळे उपलब्ध जलसंसाधनांचा अपव्यय आणि असमान वितरण होते.

५) शहरीकरण : शहरी भागांच्या जलद वाढीमुळे जलस्राोतांवर ताण येतो कारण शहरांना घरगुती वापर, स्वच्छता आणि औद्याोगिक हेतूंसाठी अधिक पाण्याची मागणी होते.

६) भूजलाचा अत्याधिक उपसा : शेती आणि शहरी वापरासाठी भूजलाचा अतिरेक केल्याने जलस्राोतांचा ऱ्हास होतो, ज्यामुळे जलस्राोतांच्या दीर्घकालीन शाश्वततेवर परिणाम होतो.

७) परिसंस्थेचा ऱ्हास : जंगलतोड आणि पाणथळ जमीन नष्ट होणे यासारख्या परिसंस्थेचा ऱ्हास, नैसर्गिक जलचक्र विस्कळीत करते, ज्यामुळे पाणी टंचाई निर्माण होते.

८) पाण्याच्या मागणीचे जागतिकीकरण : वाढलेला व्यापार आणि एकमेकांशी जोडलेल्या अर्थव्यवस्थांचा अन्वयर्थ असा आहे की, पाण्याचा वापर जागतिक स्तरावर वापरल्या जाणाऱ्या वस्तू आणि सेवांच्या उत्पादनात केला जातो, ज्यामुळे जलस्राोतांवर ताण वाढतो.

ताज्या पाण्याचे संकट लोकसंख्येचा दबाव, पर्यावरणीय बदल आणि मानवी क्रियाकलापांच्या एकत्रितपरिणामामुळे उद्भवते, ज्यामुळे जागतिक स्तरावर जल संसाधन व्यवस्थापनासाठी व्यापक आणि शाश्वत दृष्टिकोन आवश्यक आहे.

Q.3 How are the fjords formed? Why do they constitute some of the most picturesque areas of the world?

फ्योर्ड ही पृथ्वीवरील एक जलीय रचना आहे. विशेषत: अतिशीत कटिबंधाच्या भागांमध्ये आढळून येणारे फ्योर्डचे स्वरूप चिंचोळ्या आकाराच्या खाडीसारखे असते व दोन्ही बाजूंना खोल दरी असते. हिमनदीसोबत वाहणारे मोठे हिमनग डोंगरांना कोरून खोल दरी निर्माण करतात ज्यांमध्ये फ्योर्ड तयार होतात. साधारणपणे फ्योर्डची सरोवरांच्या गटात वर्गवारी केली जाते.

निर्मिती :

१) फ्योर्ड प्रामुख्याने हिमनद्यांच्या अथक हालचालींद्वारे तयार होतात. शेवटच्या हिमयुगात, हिमनद्यांनी खोल दऱ्या कोरल्या आणि मागे सरकल्यानंतर, विशिष्ट व-आकाराचे फ्योर्ड लँडस्केप तयार होते.

२) हिमनद्या वितळल्यामुळे, समुद्राची पातळी वाढली, ज्यामुळे या कोरलेल्या दऱ्या समुद्राच्या पाण्याने वेढल्या गेल्या. यामुळे हिमनदीच्या खोऱ्यांचे रूपांतर लांब, अरुंद प्रवेशद्वारांमध्ये झाले.

३) बहुतेकदा दोन्ही बाजूंनी उंचकडे असतात. हिमनदीच्या क्षरण शक्तीने या खडकाच्या भिंती मागे सोडल्या, ज्यामुळे फ्योर्डचे आकर्षक स्वरूप वाढले.

फ्योर्ड क्षेत्र नयनरम्य म्हणून ओळखली जातात, त्याची कारणे पुढीलप्रमाणे :

१) पर्यटकांसाठी आकर्षण : फ्योर्डच्या सौंदर्याची अनुभूती घेण्यासाठी जगभरातील लोक आकर्षित होतात. भूगर्भीय इतिहास आणि निसर्गरम्य लँडस्केप्सचा अनोखा मिलाफ फ्योर्डला महत्त्वपूर्ण पर्यटन आकर्षण बनवतो.

२) सांस्कृतिक महत्त्व : फ्योर्ड सहसा स्थानिक समुदायांसाठी सांस्कृतिकदृष्ट्या महत्त्वपूर्ण आहेत. त्यांनी किनारी प्रदेशात राहणाऱ्या लोकांच्या परंपरा आणि दंतकथांना आकार दिला आहे. थोडक्यात, फ्योर्ड केवळ भौगोलिक रचना नसून ते पृथ्वीच्या बदलत्या इतिहासाचे साक्षीदार आहेत. त्यांची निर्मिती आणि नयनरम्य सौंदर्य त्यांचे महत्व अधोरेखित करतात.

३) नयनरम्य दृश्ये : फ्योर्डमधील उंच खडक, खोल निळा समुद्र, संथ पाणी आणि भरपूर हिरवाई यांचे मिश्रण तेथील सौंदर्यात भर घालतात.

४) मिरर इफेक्ट : फ्योर्डमधील संथ पाणी बहुतेकदा आरशासारखे कार्य करते. तिच्या सभोवतालच्या जमिनीचे प्रतिबिंब दर्शवते. यामुळे तेथील सौंदर्यात भर घातली जाते.

५) जैवविविधता : फ्योर्डमध्ये विविध परिसंस्था आढळतात. गोड्या पाण्याचा आणि समुद्राच्या पाण्याचा मिलन बिंदू विविध सागरी जीवनासाठी एक अद्वितीय अधिवास प्रदान करतो, त्यामुळे हे क्षेत्र जैवविविधतेने समृद्ध असते.