नमस्कार विद्यार्थीमित्रांनो, या लेखात आपण यूपीएससी मुख्यपरीक्षेतील ‘जीएस ४’ म्हणजेच नीतिशास्त्र या पेपरबाबत जाणून घेणार आहोत. आपण इतर ‘जीएस’ पेपर बरोबर जर या पेपरची तुलना केली तर आपल्याला हे लक्षात येते की या पेपरमध्ये आपल्याला त्यांच्यापेक्षा अधिक गुण घेता येतात. हा विषय तात्विक स्वरूपाचा आहे. यात तुमची आनंदाची संकल्पना, देशभक्तीची संकल्पना असे प्रश्न विचारलेले आहेत.
१९ जून २०२५ रोजी या सदरात प्रकाशित लेखात आपण या विषयाचा अभ्यासक्रम व व्याप्ती समजून घेतली आहे. या लेखात यूपीएससीने विचारलेले विविध प्रकारचे प्रश्न आपण जाणून घेणार आहोत. या पेपरमध्ये सेक्शन ‘A’ मध्ये अभ्यासक्रमातील संकल्पनांवर आधारित १३० गुणांसाठी १३ प्रश्न (प्रत्येकी १० गुणांसाठी १५० शब्दात उत्तर) विचारले जातात तर सेक्शन ‘ब’ मध्ये या संकल्पनांवर आधारित १२० गुणांच्या ६ ‘केस स्टडी’ (प्रत्येकी २० गुणांसाठी २५० शब्दात उत्तर) विचारल्या जातात.
२०२४ च्या मुख्य परीक्षेत विचारलेला पुढील प्रश्न बघा. यात चालू घडामोडींशी संबंधित कृत्रिम बुद्धिमत्तेची नीतिशास्त्राशी सांगड घातली आहे.
● प्रशासकीय तर्कसंगत निर्णय घेण्यासाठी कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा विश्वासार्ह स्राोत म्हणून वापर हा एक वादग्रस्त मुद्दा आहे. नैतिक दृष्टिकोनातून विधानाचे गंभीरपणे परीक्षण करा. (१० गुण १५० शब्दात उत्तर)
प्रशासकीय निर्णय प्रक्रियेत कृत्रिम बुद्धिमत्ता (एआय) चा वापर संधी आणि नैतिक आव्हाने दोन्ही निर्माण करतो. एआय कार्यक्षमता वाढवू शकते आणि संभाव्यत: पक्षपात कमी करू शकते, परंतु पारदर्शकता, जबाबदारी आणि पक्षपात वाढविण्याच्या क्षमतेबद्दल चिंता निर्माण होते. जबाबदार दृष्टिकोनासाठी मानवी देखरेख अपेक्षित आहे.
यात समाविष्ट नैतिक विचार :
● पक्षपात आणि निष्पक्षता: एआय अल्गोरिदम डेटानुसार काम करते. जे विद्यामान सामाजिक पूर्वाग्रह प्रतिबिंबित आहेत यावर एआय काम करेल, जर यावर लक्ष दिले नाही तर हे पूर्वग्रह वाढू शकतात; ज्यामुळे भेदभावपूर्ण परिणाम होऊ शकतात. उदाहरणार्थ, एआय हायरिंग टूल ऐतिहासिक भरती पद्धतींवर आधारित काही लोकसंख्याशास्त्रांना अन्याय्यपणे अनुकूल बनवू शकते.
● पारदर्शकता आणि जबाबदारी: अनेक एआय सिस्टीम अपारदर्शक असतात, त्यामुळे निर्णय कसे घेतले जातात आणि चुका झाल्यास कोण जबाबदार असते हे समजणे कठीण होते. पारदर्शकतेचा अभाव विश्वास आणि जबाबदारी कमी करतो, विशेषत: जेव्हा कायदा अंमलबजावणी सारख्या संवेदनशील क्षेत्रात एआयचा वापर केला जातो तेव्हा याची प्रचिती येते. बहुतेदा आपल्याला विवेकपूर्ण निर्णय घेण्यासाठी मानवी विचारशक्तीचा वापर करणे अपरिहार्य आहे हे समजून घ्यावे लागते.
● डेटा गोपनीयता :
एआय सिस्टीम बहुतेकदा मोठ्या प्रमाणात वैयक्तिक डेटावर अवलंबून असतात, ज्यामुळे डेटा गोपनीयता आणि संभाव्य गैरवापराबद्दल चिंता निर्माण होते. संवेदनशील माहितीचे संरक्षण करणे आणि माहितीपूर्ण संमती सुनिश्चित करणे हे महत्त्वाचे नैतिक विचार आहेत.
मानवी तर्काचा अभाव: एआय कामे स्वयंचलित करू शकते, परंतु नैतिक निर्णय घेण्यासाठी मानवी निर्णय महत्त्वाचा राहतो. एआयवर जास्त अवलंबून राहिल्याने प्रशासकांमध्ये टीकात्मक विचारसरणी आणि नैतिक तर्कशक्ती कमी होऊ शकते.
● सार्वजनिक कल्याण: एआय सिस्टीम सार्वजनिक कल्याणकारी उद्दिष्टे आणि नैतिक तत्त्वांशी सुसंगत असाव्यात. यामध्ये एआय समाजातील सर्व सदस्यांना लाभदायक ठरेल आणि सामाजिक असमानता वाढवू नये याची खात्री करणे समाविष्ट आहे.
● ‘‘नीतिशास्त्रात अनेक प्रमुख आयाम समाविष्ट आहेत जे व्यक्ती आणि संस्थांना नैतिकदृष्ट्या जबाबदार वर्तनाकडे नेण्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहेत. मानवी कृतींवर प्रभाव पाडणाऱ्या नीतिशास्त्राच्या प्रमुख आयामांचे स्पष्टीकरण द्या.’’ व्यावसायिक संदर्भात हे आयाम नैतिक निर्णय घेण्याला कसे आकार देतात यावर चर्चा करा. (१० गुण १५० शब्दात उत्तर)
● नीतिशास्त्र, विशेषत: व्यावसायिक जीवनात एक मार्गदर्शक शक्ती म्हणून, मानवी कृती आणि निर्णय घेण्यासाठी कार्य करते. यात वैयक्तिक मूल्यव्यवस्था आणि सद्गुण, कर्तव्ये आणि जबाबदाऱ्या, परिणाम, नैतिक तर्क, परिस्थितीजन्य घटक आणि वैयक्तिक विवेक यांचा समावेश आहे. व्यक्ती आणि संस्था नैतिक दुविधांकडे कसे पाहतात आणि नैतिक तत्त्वांशी सुसंगत निर्णय कसे घेतात यावर यांचा प्रभाव असतो.
व्यावसायिक संदर्भात, हे घटक महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावतात:
● मानवी मूल्ये आणि गुण : सचोटी आणि निष्पक्षता यासारखी मूलभूत मूल्ये व्यावसायिकांना नैतिक मानके राखण्यात आणि विश्वास निर्माण करण्यात मार्गदर्शन करतात.
● कर्तव्ये आणि जबाबदाऱ्या : कर्तव्यानुसारी नीतिशास्त्रानुसार कर्तव्ये ही जबाबदारीची जाणीव निर्माण करतात.
● परिणामांची जाणीव : जनतेसह भागधारकांवर निर्णयांचा संभाव्य परिणाम समजून घेतल्याने व्यावसायिकांना असे निर्णय घेण्यास मदत होते जे कमीत कमी नुकसान करतात आणि एकूण फायदा वाढवितात.
● नैतिक तर्क : तार्किक विश्लेषण आणि विविध दृष्टिकोनांचा विचार व्यावसायिकांना जटिल परिस्थितींमध्ये मार्गक्रमण करण्यास आणि नैतिकदृष्ट्या योग्य उपायांवर पोहोचण्यास मदत करतो.
परिस्थितीजन्य घटक: भागधारकांचे परिणाम आणि संबंधित धोरणे यांचा समावेश असलेल्या नैतिक मुद्द्याचा संदर्भ समजून घेतल्यास व्यावसायिकांना माहितीपूर्ण आणि योग्य निर्णय घेता येतात.
● वैयक्तिक विवेक : एखाद्या व्यक्तीचा आतला आवाज नैतिक निर्णय घेण्यास मार्गदर्शन करतो, वैयक्तिक जबाबदारी आणि सचोटीची भावना निर्माण करण्यास हातभार लावतो.
या आयामांना एकत्रित करून, व्यावसायिक असे निर्णय घेऊ शकतात जे केवळ कायदेशीर पालनाचेच प्रतिबिंबित करत नाहीत तर नैतिक तत्त्वांप्रती खोलवरची वचनबद्धता, विश्वास वाढवणे आणि सकारात्मक व्यावसायिक वातावरणाला प्रोत्साहन देणे देखील दर्शवतात.
नीतिशास्त्रील प्रश्न समजून घ्या. त्यानुसार उत्तरे तयार करा.
sushilbari10 @gmail. Com
