मागील लेखामध्ये आपण या घटकाचे स्वरूप कसे आहे याची माहिती घेतली. आजच्या लेखात आपण या घटकातील शाश्वत विकास, गरिबी, समावेशन, लोकसंख्याशास्त्र, सामाजिक क्षेत्रातील उपक्रम इत्यादी नमूद मुद्दय़ांवर गतवर्षीय पूर्व परीक्षांमध्ये (२०११-२०१७) विचारण्यात आलेल्या काही प्रश्नांचा आढावा आधी घेऊ या. गतवर्षीय प्रश्न आणि त्यांचे स्वरूप २०११ मध्ये खालीलपैकी कोण सरकारच्या सर्वसमावेशक वाढीच्या उद्देशाला साहाय्यकारी ठरू शकते? असा प्रश्न विचारण्यात आलेला होता आणि खालील तीन विधाने देण्यात आलेली होती आणि यातील योग्य विधान/विधाने कोणती हे ओळखून पर्याय निवडायचा होता. १)स्वयंसाहाय्यता बचत गटाचा प्रसार. २)सूक्ष्म, छोटी आणि मध्यम उपक्रम प्रसार ३)शिक्षणहक्क कायद्याची अंमलबजावणी स्पष्टीकरण : हा प्रश्न थेट सर्वसमावेशक वाढीशी संबंधित आहे. या प्रश्नाचे स्वरूप जरी वस्तुनिष्ठ वाटत असले तरी सर्वसमावेशक वाढ या धोरणाची योग्य माहिती असल्याखेरीज याचे अचूक उत्तर देणे कठीण जाते. उपरोक्त सर्व विधाने ही स्वतंत्र स्वरूपाची वाटतात त्यामुळे सर्वसमावेशक वाढ ही संकल्पना नेमकी काय आहे? याचे प्रकार अथवा वैशिष्टय़े कोणती आहेत? यामध्ये सरकारच्या कोणत्या ध्येयधोरणाचा अंतर्भाव होतो? याची मूलभूत माहिती असणे आवश्यक आहे. याचे उत्तर ‘वरील सर्व विधाने’ असे आहे. कारण सरकारच्या सर्वसमावेशक वाढीच्या धोरणाचा मुख्य उद्देश समाजातील विकासापासून दूर असलेल्या सामान्य आणि वंचित घटकाचे आर्थिक आणि सामाजिक सक्षमीकरण करणे हा आहे आणि ही तिन्ही विधाने आर्थिक आणि सामाजिक सक्षमीकरण साध्य करण्यासाठी साहाय्यभूत ठरतात. थोडक्यात सर्वसमावेशक वाढ ही संकल्पना गरिबी निर्मूलन, उत्तम आरोग्य सेवा, सर्वासाठी प्राथमिक शिक्षण तसेच उच्चशिक्षणामध्ये वाढ करणे, कौशल्य विकास, आर्थिक समावेशन, शाश्वत विकास इत्यादीशी संबंधित आहे. अशा प्रकारे या प्रश्नाचे आकलन करणे गरजेचे आहे. २०१२ मध्ये, Oxford Poverty and Human Development Initiative यांनी वठऊढ च्या मदतीने विकसित केलेल्या मल्टी डायमेन्शनल पॉवर्टी इंडेक्स (Multi Dimensional Poverty Index) यामध्ये खालीलपैकी कोणत्या बाबींचा अंतर्भाव आहे? असा प्रश्न विचारण्यात आलेला होता. यासाठी तीन विधाने देण्यात आलेली होती व यातील योग्य विधान/विधाने कोणती याची निवड करून पर्याय निवडायचा होता. १) घरपोच शिक्षण, आरोग्य, मालमत्ता आणि सेवा यापासून वंचित. २) राष्ट्रीय स्तरावरील क्रयशक्ती साम्य. ३) राष्ट्रीय स्तरावरील तुटीच्या अर्थसंकल्पाचे प्रमाण आणि स्थूल देशांतर्गत उत्पादनाच्या (जीडीपी) वाढीचा दर. स्पष्टीकरण : या प्रश्नाचे आकलन करताना या निर्देशांकाचे घटक कोणते आहेत, तसेच यासाठी कोणते निकष ठरविण्यात आलेले आहेत, याचबरोबर या निर्देशकांचा मानवी विकास निर्देशांकासोबत काय संबंध आहे इत्यादी महत्त्वाच्या पलूंचा विचार करणे महत्त्वाचे आहे. या प्रश्नाचे स्वरूप वस्तुनिष्ठ प्रकारात मोडणारे आहे, यामुळे याच्याशी संबंधित माहिती असल्याखेरीज याचे अचूक उत्तर देता येणार नाही. याचे उत्तर ‘विधान पहिले’ हे आहे व तसेच या निर्देशांकामध्ये क्रयशक्ती साम्य, स्थूल देशांतर्गत उत्पादनाच्या (जीडीपी) वाढीचा दर इत्यादीचा मोजमाप करण्यासाठी समावेश केला जात नाही. २०१३ मध्ये, ‘जनसांख्यिकीय लाभांशाचे संपूर्ण फायदे प्राप्त करण्यासाठी, भारताने काय करणे क्रमप्राप्त आहे?’ असा प्रश्न विचारण्यात आलेला होता व यासाठी खालील चार पर्याय देण्यात आलेले होते. १) कौशल्य विकास प्रसार, २) अधिक प्रमाणात सामाजिक सुरक्षा योजना सुरू करणे, ३) बालमृत्यू दरामध्ये घट करणे आणि ४) उच्चशिक्षणाचे खासगीकरण करणे स्पष्टीकरण : सर्वप्रथम या प्रश्नाचे योग्य आकलन होण्यासाठी ‘जनसांख्यिकीय लाभांश’ ही संकल्पना काय आहे याची माहिती असणे गरजेचे आहे. सद्य:स्थितीमध्ये भारत हा जगातील सर्वाधिक तरुण व्यक्तीचा आणि क्रयशक्ती असणारा देश आहे आणि याचा उपयोग देशाच्या आर्थिक विकासाच्या प्रक्रियेमध्ये जास्तीत जास्त कसा करता येऊ शकतो अशा अनुषंगाने याचे आकलन करणे गरजेचे आहे आणि हे उपलब्ध मनुष्यबळ जर कुशल आणि सुशिक्षित असेल तर याचा अर्थव्यवस्थेला खूप मोठा फायदा होऊ शकतो. म्हणून ‘कौशल्य विकास कार्यक्रमाचा प्रसार’ हे या प्रश्नाचे योग्य उत्तर आहे. २०१५ मध्ये, ‘Bio Carbon Fund Initiative for Sustainable Forest Landscape हा फंड कोण व्यवस्थापित करते,’ आणि ‘Rio+20 Conference काय आहे?’ असे दोन प्रश्न विचारण्यात आलेले होते. २०१६ मध्ये रहअअटध् या भारत सरकारच्या उपक्रमावर प्रश्न विचारण्यात आलेला होता व या उपक्रमाचे उद्दिष्ट काय आहे हे दिलेल्या पर्यायातून निवडायचे होते. तसेच २०१७ मध्ये, ‘National Nutrition Mission ची उद्दिष्टे काय आहेत’ असा प्रश्न विचारण्यात आलेला होता. या घटकावर बहुपर्यायी (टउद) पद्धतीचे प्रश्न अधिक विचारले जातात. या घटकावर विचारण्यात आलेले प्रश्न हे या घटकाचे वस्तुनिष्ठ स्वरूप ग्राह्य धरून विचारण्यात आलेले आहेत. त्यामुळे या घटकाचे योग्य आकलन करणे आणि संबंधित मुद्दय़ांविषयी वस्तुनिष्ठ माहितीचे संकलन करून अभ्यास करणे अधिक उपयुक्त ठरणारे आहे. या घटकाची तयारी करण्यासाठी लागणारे संदर्भसाहित्य - या घटकाची परीक्षाभिमुख तयारी करण्यासाठी सर्वप्रथम एनसीईआरटीचे इयत्ता ११वीचे Indian Economic Development आणि इयत्ता १२ वीचे Macro Economics ही पुस्तके वाचावीत. ज्यामुळे या घटकाची मूलभूत माहिती आपणाला समजते तसेच या घटकाचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी बाजारामध्ये अनेक संदर्भग्रंथ उपलब्ध आहेत, यातील उमा कपिला लिखित Indian Economy: Economic Development and Policy, दत्त आणि सुंदरम लिखित Indian Economy हे संदर्भग्रंथ या घटकांचा सखोल अभ्यास करण्यासाठी उपयुक्त ठरतात. तसेच या घटकांशी संबंधित चालू घडामोडींचा अभ्यास करण्यासाठी योजना मासिक आणि द िहदू व इंडियन एक्स्प्रेस ही इंग्रजी वर्तमानपत्रे वाचावीत. या पुढील लेखामध्ये आपण आर्थिक विकास या घटकांतर्गत येणारे कृषी आणि कृषीसंलग्न क्षेत्रे, औद्योगिक क्षेत्र, पायाभूत सुविधा, ग्रामीण विकास, भारतीय वित्तीय प्रणाली, भारताचा परकीय व्यापार, इत्यादीवर मागील पूर्वपरीक्षांमध्ये विचारण्यात आलेले प्रश्न आणि या मुद्दय़ांची परीक्षाभिमुख तयारी कशी करावी याची एकत्रित चर्चा करणार आहोत.
