Strait of Hormuz : होर्मुझ सामुद्रधुनी खरंच बंद होणार? इराणच्या धमकीमुळे जग का घाबरलंय? काय आहेत कारणे?

होर्मुझ सामुद्रधुनी ही आंतरराष्ट्रीय व्यापारी नौवाहतुकीसाठी अत्यंत महत्त्वाची मानली जाते. जगभरातील कच्च्या तेलाच्या वाहतुकीपैकी सुमारे २० टक्के तेल या सामुद्रधुनीतून जात असते, त्यामुळे ही सामुद्रधुनी बंद केल्यास जागतिक तेल पुरवठा साखळी कोलमडू शकते आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारातील कच्च्या तेलाच्या किमतींवर मोठा परिणाम होऊ शकतो. इराणने ही सामुद्रधुनी बंद करण्याची धमकी देण्याची ही काही पहिलीच वेळ नाही. याआधीही अमेरिकेच्या किंवा इतर पाश्चिमात्य देशांच्या निर्बंधांच्या विरोधात इराणने अशा धमक्या दिल्या होत्या. मात्र, सध्याच्या संघर्षाच्या पार्श्वभूमीवर इराणकडून दिला गेलेला हा इशारा अधिक गंभीर मानला जात आहे.

इस्रायल आणि इराण यांच्यातील तणाव दिवसेंदिवस वाढतच चालला आहे, त्यामुळे इराणने होर्मुझची सामुद्रधुनी बंद केल्यास त्याचे जागतिक अर्थव्यवस्थेवर मोठे परिणाम होऊ शकतात, अशी चिंता तज्ज्ञांनी व्यक्त केली आहे. सध्या अमेरिका आणि युरोपियन देशही या परिस्थितीकडे बारकाईने लक्ष ठेवून आहेत, तर तेल उत्पादक आणि कच्च्या तेलाचे आयातदार देशही हा संभाव्य धोका टाळण्यासाठी उपाययोजना शोधण्याच्या तयारीत आहेत.

आणखी वाचा : विश्लेषण : इराणकडे अणुबॉम्ब बनवण्याची क्षमता खरोखर किती आहे? यात पाकिस्तानची भूमिका कोणती?

होर्मुझ सामुद्रधुनी म्हणजे काय?

• होर्मुझ सामुद्रधुनी हा एक अरुंद पण अत्यंत महत्त्वाचा जलवाहतूक मार्ग आहे. पर्शिया, अर्थात इराणच्या आखातात शिरण्याचा हा मुख्य मार्ग मानला जातो.

• या सामुद्रधुनीच्या उत्तरेला इराण, तर दक्षिणेला ओमान आणि संयुक्त अरब अमिराती हे देश आहेत.

• होर्मुझची सामुद्रधुनी उत्तर दिशेला पर्शियन आखाताला दक्षिणेकडील ओमानच्या आखाताशी जोडते आणि त्यानंतर ती अरबी समुद्रात विलीन होते.

• ही सामुद्रधुनी सुमारे १६१ किलोमीटर लांब असून तिची रुंदी सर्वात अरुंद भागात फक्त ३३ किलोमीटर आहे.
  विशेष म्हणजे, व्यापारी नौकांसाठी ठेवलेली जलवाहतुकीची मार्गिका केवळ प्रत्येक दिशेला तीन किलोमीटर इतकीच आहे.

• होर्मुझ सामुद्रधुनी हा जलमार्ग आकारानं लहान असला, तरी हा जगातला सर्वात महत्त्वाचा जहाजांसाठीचा जलमार्ग आहे.

• पश्चिम आशियातील प्रमुख तेल आणि वायू उत्पादक देश तसेच त्यांचे आयातदार वाहतुकीसाठी याच सामुद्रधुनीचा वापर करतात.

• कोणत्याही वेळेस या मार्गावरून डझनभर तेलवाहू जहाजं ये-जा करीत असतात. या जलमार्गाची लांबी साधारण ९६ मैल म्हणजे १५४.४९७ किलोमीटर इतकी आहे.

होर्मुझच्या सामुद्रधुनीवर कुणाचा ताबा आहे?

संयुक्त राष्ट्रांच्या आंतरराष्ट्रीय समुद्र कायद्यानुसार, प्रत्येक देशाला त्याच्या किनारपट्टीपासून १२ नॉटिकल मैल (सुमारे १३.८ मैल) पर्यंतचा भाग नियंत्रित करण्याचा अधिकार आहे. याचा अर्थ असा की, होर्मुझ सामुद्रधुनीचा सर्वात अरुंद भाग संपूर्णपणे इराण आणि ओमानच्या क्षेत्रामध्ये येतो, त्यामुळे या सामुद्रधुनीवरील नियंत्रण आणि प्रवेशाबाबत इराण आणि ओमान यांच्याकडे मोठा अधिकार आहेत. याच गोष्टीमुळे इराणकडून वेळोवेळी या मार्गावरील वाहतूक थांबवण्याची धमकी दिली जाते, ज्याचा जागतिक ऊर्जा सुरक्षेवर आणि आर्थिक बाजारपेठांवर तात्काळ परिणाम होतो. दरम्यान, या सामुद्रधुनीअंतर्गत इराण त्यांच्या अखत्यारित येणाऱ्या भागात कारवाई करू शकतो, पण परदेशी जहाजांचा प्रवासाचा हक्क हिरावून घेऊ शकत नाही.

होर्मुझ सामुद्रधुनीचे महत्त्व काय?

होर्मुझ सामुद्रधुनी दररोज सुमारे २० ते २१ दशलक्ष बॅरल कच्चे तेल आणि इतर तेलजन्य उत्पादने वाहून नेण्यासाठी वापरली जाते. अमेरिकेच्या ऊर्जा माहिती प्रशासनाच्या (US EIA) अहवालानुसार, २०२२ मध्ये या मार्गावरून दररोज सरासरी २१ दशलक्ष बॅरल तेल वाहून नेले गेले, जे जगातील एकूण कच्च्या तेलाच्या व्यापाराच्या सुमारे २१ टक्के आहे. OPEC (ऑर्गनायझेशन ऑफ द पेट्रोलियम एक्स्पोर्टिंग कंट्रीज) सदस्य असलेल्या सौदी अरेबिया, इराण, संयुक्त अरब अमिराती, कुवैत आणि इराक हे देश बहुतांश याच सामुद्रधुनीतून आशियाकडे कच्च्या तेलाची निर्यात करतात. याशिवाय, जगभरात पुरवला जाणारा एकतृतीयांश द्रवित नैसर्गिक वायू (LNG) देखील याच जलमार्गातून निर्यात केला जातो, म्हणूनच होर्मुझ सामुद्रधुनीला ‘जगाचे तेलवाहतुकीचे हृदय’ असे म्हटले जाते.

या जलमार्गावर किरकोळ अडथळाही आंतरराष्ट्रीय इंधन दरांमध्ये मोठी वाढ घडवू शकतो, ज्यामुळे वाहतूक खर्च वाढून जागतिक पुरवठा साखळी खंडित होऊ शकते, असं तज्ज्ञांचं म्हणणं आहे. जर होर्मुझ सामुद्रधुनी या जलमार्गावर नाकाबंदी किंवा मोठा अडथळा निर्माण झाला, तर आंतरराष्ट्रीय बाजारात कच्च्या तेलाचे दर प्रतिबॅरेल १०० डॉलर्सच्या पुढे जाऊ शकतात, असं अर्थतज्ज्ञांनी ‘Reuters’ या आंतरराष्ट्रीय वृत्तसंस्थेशी बोलताना सांगितलं आहे. त्यामुळेच या सामुद्रधुनीचा जागतिक अर्थव्यवस्थेतील भूराजकीय व आर्थिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचा विचार केला जातो. कदाचित याच कारणामुळे अनेक देश इराणच्या या क्षेत्रातील स्थिरतेसाठी विशेष लक्ष केंद्रित करीत आहेत.

इराण होर्मुझ सामुद्रधुनी बंद करू शकतो का?

भौगोलिकदृष्ट्या होर्मुझ सामुद्रधुनीच्या सर्वात जास्त भागावर इराणचं नियंत्रण आहे. परंतु, आंतरराष्ट्रीय समुद्री कायद्यानुसार विदेशी जहाजांना सुरक्षित आणि मुक्त मार्ग मिळणे हा मूलभूत अधिकार आहे. इराण कोणत्याही स्थितीत या जहाजांचा मार्ग अडवू शकत नाही. ऊर्जातज्ज्ञ अ‍ॅनस अलहज्जी यांनी सीएनबीशी बोलताना म्हणाले की, होर्मुझ सामुद्रधुनीचा बहुतांश भाग इराणच्या नव्हे तर ओमानच्या हद्दीत येतो. ही सामुद्रधुनी इतकी रुंद आहे की, इराण ती पूर्णपणे बंद करूच शकत नाही. तरीसुद्धा इराणने सामुद्रधुनीत जहाजांना त्रास देण्याची, अडवण्याची किंवा पकडण्याच्या कुरापती अनेकदा केलेल्या आहेत.

होर्मुझ सामुद्रधुनीत इराणच्या कुरघोड्या

मे २०२२ मध्ये इराणने दोन ग्रीक तेलवाहक जहाजे ताब्यात घेऊन त्यांना सहा महिन्यांसाठी ओलिस ठेवलं होतं. कारण याआधी ग्रीस आणि अमेरिकेने इराणचे एक जहाज जप्त केले होते. एप्रिल २०२४ मध्ये इस्रायलवर ड्रोन आणि क्षेपणास्त्र हल्ला करण्याच्या काही तास आधीच, इराणच्या ‘इस्लामिक रिव्होल्युशनरी गार्ड कॉर्प्स’ने होर्मुझ सामुद्रधुनीजवळ इस्रायलशी संबंधित कंटेनर जहाज जप्त केलं होतं. जहाजाने समुद्री नियमांचे उल्लंघन केल्यामुळे आम्ही ते जप्त केलं असा दावा त्यावेळी इराणने केला होता. मात्र, त्यांचा हा दावा इस्रायलने फेटाळून लावला होता. यावरून असे लक्षात येते की, इराण हा थेट सामुद्रधुनी बंद करू शकत नसला तरी ते वारंवार अशा पद्धतीने हस्तक्षेप करून जगाला इशारा देण्याचा प्रयत्न करीत असतात, त्यामुळे हा जलमार्ग सतत जागतिक चर्चेचा आणि चिंतेचा विषय ठरतो.

होर्मुझ सामुद्रधुनी बंद केल्याने इराणचंच नुकसान?

इस्रायलबरोबर निर्माण झालेल्या तणावामुळे इराणकडून पुन्हा एकदा होर्मुझ सामुद्रधुनी बंद करण्याचा इशारा दिला जात आहे. मात्र, ही फक्त धमकी असून प्रत्यक्षात इराण ही धोकादायक पावले उचलण्याची शक्यता कमी असल्याचे अनेक विश्लेषकांचं मत आहे. त्यामागचं कारण म्हणजे, होर्मुझ सामुद्रधुनी बंद केल्यास इराणच्या शत्रू इस्रायलवर याचा काहीही परिणाम होणार नाही. अरब न्यूजच्या माहितीनुसार, इस्रायल रोज वापरत असलेला सुमारे २,२०,००० बॅरल कच्च्या तेलाचा संपूर्ण पुरवठा भूमध्य समुद्रमार्गे होतो. हा तेल पुरवठा अझरबैजान (Baku–Tbilisi–Ceyhan पाईपलाइनद्वारे, जी तुर्कस्तानमार्गे भूमध्य समुद्रात जाते), अमेरिका, ब्राझील, गॅबॉन आणि नायजेरियातून येतो, त्यामुळे इराणने होर्मुझ सामुद्रधुनी बंद केली तरी इस्रायलवर याचा प्रत्यक्ष परिणाम होणार नाही. उलट, यामुळे इराणची स्वतःची अर्थव्यवस्था अडचणीत येईल.
होर्मुझ सामुद्रधुनी

हेही वाचा : विमानाच्या इंजिनमध्ये टाकल्या जातात मृत कोंबड्या; त्यामागील कारण काय?

होर्मुझ सामुद्रधुनीबाबत तज्ज्ञांचे मत काय?

कारण इराणला स्वतःच्याच तेल निर्यातीसाठी या सामुद्रधुनीवर अवलंबून राहावे लागते. इराणच्या दृष्टिकोनातून दुसरा महत्त्वाचा मुद्दा म्हणजे, चीन हा इराणचा सर्वात मोठा व्यापार भागीदार व कच्च्या तेलाचा आयातदार आहे. सीएनबीसीला दिलेल्या मुलाखतीत ट्रान्सव्हर्सल कन्सल्टिंगच्या अध्यक्ष एलन वॉल्ड म्हणाल्या, “चीनला पर्शियन गल्फमधून तेलपुरवठा खंडित होणं अजिबात मान्य नसेल. चीनला तेलाच्या किमती वाढलेल्याही नको आहेत, त्यामुळे ते आपल्या आर्थिक ताकदीचा वापर करून इराणवर दबाव आणू शकतात. सामुद्रधुनी बंद करणं ही अतिशय टोकाची परिस्थिती आहे. पण, आपणदेखील एका अतिशय टोकाच्या संघर्षाच्या टप्प्यावर आहोत, त्यामुळे मी हा पर्याय पूर्णपणे नाकारत नाही, त्याचा विचार करावा लागेल.”

दरम्यान, इराणकडून होर्मुझ सामुद्रधुनी बंद करण्याच्या धमक्या ऐकायला मिळत असल्या तरी प्रत्यक्षात तसे करण्याची शक्यता सध्या तरी कमी आहे. इराणच्या आर्थिक हितसंबंधांना, विशेषतः चीनसारख्या व्यापारी भागीदारांच्या दृष्टीने, ही कृती हानिकारक ठरू शकते. तरीसुद्धा परिस्थिती नियंत्रणाबाहेर गेल्यास हा पर्याय टाळता येणार नाही, असे तज्ज्ञांचे म्हणणे आहे.